Notes-Marathi Medium-इयत्ता-१० वी-इतिहास-पाठ-२-इतिहासलेखन : भारतीय परंपरा-Maharashtra Board

अभ्यासघटक : भारतीय इतिहासलेखनाची वाटचाल भारतीय इतिहासलेख : विविध तात्त्विक प्रणाली

भारतीय इतिहासलेखनाची वाटचाल :

प्राचीन काळातील इतिहासलेखन :

• प्राचीन भारतामध्ये पूर्वजांचे पराक्रम, दैवतपरंपरा, सामाजिक स्थित्यंतरे यांच्या स्मृती केवळ मौखिक परंपरेने जपल्या जात असत.
• पाच हजार वर्षांपूर्वीच्या हडप्पा संस्कृतीत लेखनकला अस्तित्वात होती, परंतु त्या लिपीचे वाचन करण्यात अजूनही यश मिळालेले नाही.
• भारतातील सर्वाधिक प्राचीन लिखित साहित्य हे नाणी, मूर्ती, शिल्प, ताम्रपट व शिलालेख इत्यादींवरील कोरीव लेखांच्या स्वरूपात आहे.
• मौर्य सम्राट अशोक याच्या काळापासून म्हणजे इसवी सनापूर्वी तिसऱ्या शतकापासून भारतीय लेखनकलेची सुरुवात होते.

इतिहासलेखनाची महत्त्वाची साधने :

प्राचीन भारतीय साहित्यामध्ये,

• रामायण, महाभारत ही महाकाव्ये, पुराणे,
• जैन आणि बौद्ध धर्मग्रंथ,
• भारतीय ग्रंथकारांनी लिहिलेले ऐतिहासिक स्वरूपाचे साहित्य
• परकीय प्रवाशांची प्रवासवर्णने

ही इतिहासलेखनाची महत्त्वाची साधने मानली जातात.

प्राचीन लिखित साधनांतून मिळणारी माहिती :

• विशिष्ट काळातील राजांची वंशावळ, राजकीय घडामोडी व शासनव्यवस्था.
• तत्कालीन सामाजिक रचना, हवामान, नैसर्गिक संकटे इत्यादी.
• त्या काळातील सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, धार्मिक व सांस्कृतिक जीवन.
• बाणभट्टाच्या 'हर्षचरित' या संस्कृत काव्यातून सातव्या शतकातील सामाजिक, राजकीय, आर्थिक, धार्मिक जीवनाचे वास्तववादी चित्रण वाचायला मिळते.

सोहगौडा ताम्रपट :

• उत्तर प्रदेशातील गोरखपूर जिल्ह्यात सोहगौडा येथे ब्राह्मी लिपीत लिहिलेला एक मौर्यकालीन ताम्रपट सापडला आहे.
• त्यावर वृक्ष, पर्वत, धान्याचे कोठार अशी चिन्हे कोरलेली आहेत.
• कोठारातील धान्य जपून वापरण्याचा आणि दुष्काळाच्या वेळी कशी काळजी घ्यावी, या संदर्भातील हे आदेश असावेत, असे मानले जाते.
• या ताम्रपटामुळे मौर्य काळातील माहिती मिळत असल्याने तो इतिहासलेखनाचे महत्त्वाचे साधन मानला जातो.

मध्ययुगीन काळातील इतिहासलेखन :

कल्हण :

• कल्हण या विद्वानाने १२ व्या शतकात खंडकाव्य स्वरूपात 'राजतरंगिणी' हा काश्मीरच्या इतिहासावरील ग्रंथ लिहिला.
• पहिल्या गोनर्द राजापासून अकराव्या शतकातल्या हर्षापर्यंत सुमारे ४००० वर्षांपर्यंतचा काश्मीरचा इतिहास या ग्रंथात वाचायला मिळतो.
• हा ग्रंथ भारताचे नंदनवन असलेल्या काश्मीरचा भूगोल समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरतो.
• इतिहासलेखन शास्त्रशुद्ध कसे असावे, हे या ग्रंथावरून दिसते.
• तत्कालीन नाणी, कोरीव लेख, प्राचीन वास्तूंचे अवशेष, राजकुलांच्या अधिकृत नोंदी आणि स्थानिक परंपरा यांचा अभ्यास करून हा ग्रंथ तयार झाला आहे.

मुस्लीम इतिहासकार :

मुस्लीम इतिहासकारांच्या लेखनाची वैशिष्ट्ये :

• मध्ययुगीन भारतामध्ये मुस्लीम राज्यकर्त्यांच्या दरबारातील इतिहासकारांच्या लेखनावर अरबी आणि फारसी इतिहासलेखनाच्या परंपरेचा प्रभाव असलेला दिसतो.
• मुघल बादशहांच्या दरबारातील इतिहासकारांच्या लेखनात राज्यकर्त्यांची स्तुती आणि त्यांच्याबद्दलची निष्ठा या पैलूंना विशेष महत्त्व प्राप्त झाले.
• त्यांच्या वर्णनात समर्पक पद्य उतारे आणि सुंदर चित्रांचा अंतर्भाव करण्याची पद्धतही सुरू झालेली दिसते.

(१) झियाउद्दीन बरनी :

ग्रंथाचे नाव : ‘तारीख-इ-फिरुजशाही’ या त्याच्या ग्रंथात त्याने इतिहासलेखनाचा हेतू स्पष्ट केला आहे

बरनीने सांगितलेले इतिहासलेखनाचे हेतू-

• इतिहासकाराचे कर्तव्य फक्त राज्यकर्त्यांच्या पराक्रमाचे आणि कल्याणकारी धोरणांचे वर्णन करून संपत नाही
• तर त्यांच्या दोषांचे आणि चुकीच्या धोरणांचे चिकित्सक विवेचनही करायला हवे.
• तत्कालीन विद्वान व्यक्ती, साहित्यिक, संत अशा व्यक्तींच्या सामाजिक प्रभावाचेही वर्णन करावे.

बरनीच्या या विचारसरणीमुळे इतिहासलेखनाची व्याप्ती अधिक विस्तारली.

(२) बाबर (मुघल साम्राज्याचा संस्थापक) :

ग्रंथाचे नाव : तुझुक-इ-बाबरी (आत्मचरित्र) :

या आत्मचरित्रात पुढील माहिती दिलेली आहे-

• त्याने केलेल्या युद्धांची वर्णने.
• प्रवास केलेल्या प्रदेशांची व शहरांची वर्णने.
• स्थानिक अर्थव्यवस्था, रीतिरिवाज व वनस्पतीसृष्टी.

(३) अबुल फजल :

ग्रंथाचे नाव : अकबरनामा

ग्रंथाची वैशिष्ट्ये-

• अधिकृत नोंदींच्या आधारे ऐतिहासिक कागदपत्रांचे संकलन.
• मिळालेल्या माहितीची विश्वासार्ह छाननी.
• पूर्वग्रहविरहित आणि वास्तववादी संशोधन पद्धती.

(४) अलू बेरूनी (४ सप्टेंबर ९७३-डिसेंबर १०४८) :

• मध्य आशियातील एक प्रसिद्ध मुसलमान इतिहासकार व तत्त्वचिंतक.
• त्याने चंद्रग्रहण पाहून निरीक्षणात्मक माहिती लिहिली. कालगणनेवर ग्रंथ लिहिला.
• त्याने भारतभर प्रवास करून संस्कृत ग्रंथांचा अभ्यास केला.
• 'तारीख-ए-हिंद' या ग्रंथात त्याने भारतातील तत्कालीन स्थितीचे सर्वांगीण वर्णन केले आहे. त्याने मुहम्मदाच्या भारतावरील स्वान्यांवर टीका केली आहे.
• त्याने पतंजलीच्या 'योगसूत्रा 'चे व कपिलमुनींच्या 'सांख्य' इत्यादी संस्कृत ग्रंथांचे अनुवाद अरबी भाषेमध्ये केले.
• त्याने १५० ग्रंथ लिहिले असे म्हणतात. परंतु त्यांतील २७ ग्रंथच आज उपलब्ध आहेत.

मध्ययुगीन इतर मुस्लीम इतिहासकार व त्यांचे ग्रंथ :

• हसन निजामी लिखित ताजुल-मासिर,
• मिन्हाज-इ-सिराज - तबाकत-इ-नासिरी,
• अमीर खुस्रो याचे विपुल लेखन, तुझुक-इ-तिमुरी हे तैमूरलंग याचे आत्मचरित्र ,
• याह्या बिन अहमद सरहिंदी - तारीख-इ- मुबारकशाही

यांसारखे ग्रंथ महत्त्वाचे आहेत. त्यांच्या लेखनातून आपल्याला भारतातील मध्ययुगीन कालखंडासंबंधी महत्त्वाची माहिती मिळते.

बखर वाङ्मय :

• ऐतिहासिक साहित्यात फारसी ग्रंथ, ताम्रपट, शिलालेख, कागदपत्रे, नाणी, प्रवासवर्णने इत्यादी साधनांबरोबर ऐतिहासिक बखरींचाही समावेश होतो.
• बखरीत शूर योद्ध्यांचे गुणगान असते. ऐतिहासिक घडामोडी आणि युद्धांची वर्णने असतात.
• बखरी प्रामुख्याने मराठाशाहीत लिहिल्या गेल्या.
• कृष्णाजी अनंत सभासद याने लिहिलेल्या 'सभासद बखरी' त छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कारकिर्दीची माहिती मिळते.
• 'भाऊसाहेबांची बखर' या बखरीतून पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईचे वर्णन वाचायला मिळते.
• 'पानिपतची बखर' अशी एक स्वतंत्र बखरही पानिपतच्या लढाईवर लिहिली गेली आहे.
• होळकरांचे घराणे व त्यांचे मराठा सत्तेतील योगदान सांगणारी 'होळकरांची कैफियत' ही एक बखर आहे.

अशा रितीने शूरवीरांच्या पराक्रमांवर, लढायांवर लिहिलेल्या अनेक बखरी ऐतिहासिक साहित्यात

आढळून येतात. या बखरी इतिहासलेखनासाठी महत्त्वाची लिखित साधने आहेत.

आधुनिक काळातील इतिहासलेखन आणि ब्रिटिश इतिहासकाळ :

• एकोणिसाव्या शतकात ब्रिटिश राजवटीत भारतीय पुरातत्त्वाच्या अभ्यासाला सुरुवात झाली.
• अनेक ब्रिटिश अधिकाऱ्यांनी भारतीय इतिहासासंबंधी लेखन केले. त्यावर वसाहतवादी धोरणाचा प्रभाव जाणवतो.
• भारतीय संस्कृतीविषयीचा पूर्वग्रहदूषित दृष्टिकोन त्यांच्या लेखनात दिसून येतो.

भारतीय इतिहासलेख : विविध तात्त्विक प्रणाली

वसाहतवादी इतिहासलेखन :

• ब्रिटिश अधिकाऱ्यांचा आणि ख्रिस्ती धर्मप्रसारकांचा यात समावेश होता.
• भारतीय संस्कृती गौण आहे, ही त्यांची दृष्टी लेखनात जाणवते.
• वसाहतवादी ब्रिटिश सत्तेच्या समर्थनासाठी त्यांनी इतिहासलेखन केले.
• 'केंब्रिज हिस्टरी ऑफ इंडिया' या ग्रंथाच्या पाचही खंडांत वसाहतवादी इतिहासलेखन आढळते.

प्राच्यवादी इतिहासलेखन :

• अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात युरोपातील अभ्यासकांमध्ये पूर्वेकडील संस्कृती आणि देश यांच्याबद्दल कुतूहल निर्माण झाले होते. या कुतूहलापोटी भारतीय संस्कृतीचा अभ्यास करणाऱ्या अभ्यासकांना 'प्राच्यवादी अभ्यासक' असे म्हणतात.
• या प्राच्यवादी अभ्यासकांनी भारतीय संस्कृती, इतिहास, येथील विविध भाषा व धर्म यांचा अभ्यास करून इतिहासलेखन केले. या लेखनाला 'प्राच्यवादी इतिहासलेखन' असे म्हणतात.
• प्राच्यवादी अभ्यासकांनी संस्कृत आणि युरोपीय भाषांमधील साधर्म्याचा अभ्यास करून 'या भाषांची जननी प्राचीन इंडो-युरोपीय भाषा होती,' अशी कल्पना मांडली.
• या प्राच्यवादी अभ्यासकांत छुपी साम्राज्यवादी वृत्ती दडलेली असल्याने त्यांनी पूर्वग्रहदूषित दृष्टिकोन ठेवूनच भारताच्या इतिहासाचे लेखन केले.

प्राच्यवादी इतिहासकार :

• सर विल्यम जोन्स : इ.स. १७८४ मध्ये कोलकाता येथे 'एशियाटिक सोसायटी 'ची स्थापना केली. प्राचीन भारतीय वाङ्मय व इतिहास यांच्या अभ्यासाला चालना दिली.
• फ्रेडरिक मॅक्सम्युलर : संस्कृत साहित्याचा अभ्यासक. 'हितोपदेश' या संस्कृत ग्रंथाचा जर्मन भाषेत अनुवाद केला. 'द सेक्रेड बुक्स ऑफ द ईस्ट' या नावाने ५० खंड प्रकाशित केले. ऋग्वेदाचे संकलन केले व जर्मन भाषेत भाषांतर केले.
• प्राच्यवादी इतिहासकारांच्या लेखनातील छुपे साम्राज्यवादी हितसंबंध प्रकाशात आणण्याचे काम एडवर्ड सैद यांनी केले.

राष्ट्रवादी इतिहासलेखनः

• एकोणिसाव्या शतकात भारतात इंग्रजी शिक्षणपद्धती सुरू झाली. या पद्धतीत शिकून तयार झालेल्या इतिहासकारांना भारताच्या वैभवशाली प्राचीन इतिहासाविषयीची जाण आली.
• आत्मजाणीव निर्माण झालेल्या या इतिहासकारांनी भारताविषयी जे इतिहासलेखन केले, त्या लेखनास 'राष्ट्रवादी इतिहासलेखन' असे म्हणतात.
• या राष्ट्रवादी इतिहासलेखकांनी प्राच्यवादी लेखकांच्या पूर्वग्रहदूषित इतिहास लेखनाला विरोध केला.
• भारताच्या इतिहासातील सुवर्णकाळ शोधून त्यावर त्यांनी लेखन केले.
• राष्ट्रवादी इतिहास लेखनामुळे ब्रिटिशांविरुद्धच्या स्वातंत्र्यलढ्यास प्रेरणा मिळाली; तसेच प्रादेशिक इतिहास लिहिण्यालाही चालना मिळाली.

स्वातंत्र्योत्तर काळातील इतिहासलेखनः

मार्क्सवादी इतिहास :

• उत्पादनाची साधने व उत्पादन प्रक्रियेतील मानवी संबंध यांचा ऊहापोह मार्क्सवादी इतिहासलेखनात केलेला दिसून येतो.
• सामाजिक घटनांचा सर्वसामान्य लोकांवर काय परिणाम होतो याचे विश्लेषण करणे, हे मार्क्सवादी इतिहासलेखनाचे महत्त्वाचे सूत्र होते.
• भारतामध्ये मार्क्सवादी इतिहासलेखन पद्धतीचा अवलंब प्रभावी रीतीने करणाऱ्या इतिहासकारांमध्ये दामोदर धर्मानंद कोसंबी, कॉम्रेड श्रीपाद अमृत डांगे, रामशरण शर्मा , कॉम्रेड शरद पाटील इत्यादींचे योगदान महत्त्वाचे आहे.
• भारतीय कम्युनिस्ट पक्षाचे संस्थापक कॉम्रेड डांगे यांनी 'प्रिमिटिव्ह कम्युनिझम टु स्लेव्हरी' या ग्रंथात मार्क्सवादी इतिहासलेखनच केले आहे.
• मार्क्सवादी इतिहासकारांनी भारतीय जातिव्यवस्थेत होत गेलेल्या बदलांचा अभ्यास केला.

वंचितांचा (सबऑल्टर्न ) इतिहासः

• समाजाने ज्यांना सर्व अधिकारांपासून वंचित ठेवले, उपेक्षित ठेवले; अशा समूहांच्या इतिहासाला 'वंचितांचा इतिहास' असे म्हणतात.
• समाजातील हजारो वर्षांपासून उपेक्षित राहिलेल्या समाजवर्गाचा इतिहास लिहिण्याची सुरुवात मार्क्सवादी इतिहासलेखनापासून झाली.
• समाजाच्या तळाशी असलेल्या लोकसमूहापासून इतिहासलेखनाची सुरुवात झाली पाहिजे, असे अँटिनिओ ग्रामची या इटालियन तत्त्वज्ञाने मत मांडले.
• 'गुलामगिरी' या ग्रंथात महात्मा जोतीराव फुले यांनी शूद्रातिशूद्रांचा आणि धर्माच्या नावाखाली होत असलेल्या स्त्री व शूद्रांच्या शोषणाचा इतिहास सांगितला.
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आपल्या 'हू वेअर द शूद्राज' व 'द अनटचेबल्स' या ग्रंथांत दलितांवरील अन्याय व भारताच्या राजकीय व सांस्कृतिक जडणघडणीतील त्यांचे स्थान यांवर प्रकाश टाकला आहे.
• वंचितांच्या इतिहासाला एक महत्त्वाची विचारसरणी म्हणून स्थान मिळवून देण्याचे महत्त्वाचे कार्य रणजीत गुहा यांनी केले.

स्त्रीवादी इतिहास :

स्त्रीवादी इतिहासलेखिकांसमोरील आव्हाने :

• प्रारंभीच्या काळात पुरुष-इतिहासकार असल्याने स्त्रियांच्या कामगिरीकडे दुर्लक्ष झाले, त्यावर प्रकाश टाकणे आवश्यक होते.
• स्त्रियांनी निर्मिलेल्या साहित्याचे संशोधन व संकलन करणे.
• इतिहासातील स्त्रियांच्या स्थानाचा नव्याने विचार करणे.