Notes-Marathi Medium-इयत्ता-१० वी-इतिहास-पाठ-३-उपयोजित इतिहास-Maharashtra Board

अभ्यासघटक : उपयोजित इतिहास म्हणजे काय ? उपयोजित इतिहास आणि विविध विषयांमधील संशोधन उपयोजित इतिहास आणि वर्तमानकाळ सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक वारशाचे व्यवस्थापन संबंधित व्यावसायिक क्षेत्रे

उपयोजित इतिहास म्हणजे काय ?

उपयोजित इतिहास : (जनांसाठी इतिहास)

• ‘उपयोजित इतिहास’ या संज्ञेसाठी ‘जनांसाठी इतिहास’ (पब्लिक हिस्टरी) असा पर्यायी शब्दप्रयोग आहे.
• उपयोजित इतिहासाचा वर्तमानकाळाशी सहसंबंध असतो
• भूतकाळातील घटनांसंबंधीच्या ज्ञानाचा वर्तमानात आणि भविष्यकाळात समाजाला कसा उपयोग होईल, याचा विचार उपयोजित इतिहासात केला जातो.
• इतिहासाचा संबंध वर्तमानातील जीवनसरणीशी जोडणारे क्षेत्र म्हणजे 'जनांसाठी इतिहास' होय.
• उपयोजित इतिहासाच्या क्षेत्रात केवळ तज्ज्ञ व्यक्तींचाच नव्हे तर सर्व सामान्य लोकांचा विविध अंगांनी सहभाग असू शकतो.
• आपल्या पूर्वजांचे कर्तृत्व, त्यांचा वारसा यांबद्दल त्याच्या मनात कुतूहल आणि आत्मीयता असते. या वारशाचा इतिहास पूर्वजांनी निर्मिलेल्या कलाकृती, परंपरा यांचे ज्ञान उपयोजित इतिहासाच्या अभ्यासाने वर्तमानातील मानवाला मिळते.
• उपयोजित इतिहासाच्या आधारे या मूर्त आणि अमूर्त वारशाचे जतन करता येते.

उपयोजित इतिहासाच्या अभ्यासाचे (ज्ञानाचे) महत्त्व :

• उपयोजित इतिहासाद्वारे वर्तमानातील सामाजिक आव्हानावर उपाययोजना करणे शक्य होते. वर्तमानातील समस्यांची सोडवणूक करता येते.
• सामाजिक उपयुक्ततेचे निर्णय घेणे शक्य होते.
• उपयोजित इतिहासाच्या अभ्यासाच्या आधारे वर्तमानकाळाचे यथायोग्य आकलन आणि भविष्यकाळासाठी दिशादर्शन होते.

उपयोजित इतिहासाच्या क्षेत्रात सामान्यांचा सहभाग :

• संग्रहालये, प्राचीन स्थळे यांना पर्यटक भेटी देतात.
• पर्यटनामुळे लोकांत इतिहासाची आवड वाढीस लागते.
• प्राचीन स्थानिक स्थळांच्या जतनाच्या आणि संवर्धनाच्या प्रकल्पात लोक सहभागी होतात.

उपयोजित इतिहास आणि विविध विषयांमधील संशोधन

उपयोजित इतिहास आणि संशोधन पद्धती :

• इतिहास हा भूतकाळात घडून गेलेल्या घटनांशी संबंधित असतो.
• वर्तमानात दिसणाऱ्या मानवी जीवनाची घडण ही भूतकाळातील त्या घटनांवरच आधारलेली असते.
• या घटना विज्ञान-तंत्रज्ञान, तत्त्वज्ञान, सामाजिक-धार्मिक-राजकीय संघटन, कला इत्यादी क्षेत्रांमध्ये घडलेल्या असतात.
• या प्रत्येक क्षेत्रातील ज्ञानसाठ्याचा स्वतंत्र इतिहास असतो. आणि या ज्ञानसाठ्याच्या आधारेच त्या प्रत्येक क्षेत्रातील पुढील वाटचालीची दिशा चालू असते.
• म्हणूनच प्रत्येक क्षेत्रातील इतिहासाचे हे महत्त्व लक्षात घेता इतिहासाची संशोधन पद्धती अनेक विषयांच्या संशोधनात उपयुक्त ठरते.

इतिहासाच्या संशोधन पद्धतीची अन्य विषयांतील उपयुक्तता :

(i) तत्त्वज्ञान :

• विविध विचारसरणींचा उगम, वैचारिक परंपरा व त्यांची वाटचाल समजून घेण्यासाठी तत्त्वज्ञानाचा इतिहास अभ्यासावा लागतो.
• तत्त्वज्ञान ही विज्ञान आणि सर्वच ज्ञानशाखांची जननी मानली जाते.
• विश्वाचा शोध घेताना सर्वच समाजाने जगाच्या उत्पत्तीसंबंधी कथा, मिथके, देव-देवतांविषयीच्या कल्पना, त्यांचे पूजाविधी यांचे विचार मांडले. या विचारातच तत्त्वज्ञानाचे बीज आढळते.
• मानव्य शाखेतील विविध सिद्धांतांचा अभ्यास करण्यासाठी तत्त्वज्ञानाचा इतिहास अभ्यासावा लागतो.

(ii) विज्ञान :

• मानवी गरजांची पूर्तता आणि जिजासेचे समाधान करण्याच्या प्रयत्नांतून अनेक वैज्ञानिक शोध लागतात.
• त्याआधी अस्तित्वात असलेल्या वैज्ञानिक ज्ञानाचा उपयोग केला जातो.
• या शोधांमागील कारणपरंपरा, कालक्रम आणि सिद्धान्त यांचा अभ्यास केला जातो.
• विज्ञानाच्या इतिहासाचे ज्ञान प्रत्येक शोधाच्या वेळी उपयुक्त ठरते.

 (iii) तंत्रज्ञान :

• लाखो वर्षांच्या वाटचालीत मानव प्रगतीच्या प्रत्येक टप्प्यात नवनवी कौशल्ये अवगत करीत गेला.
• दगडांपासून हत्यारे तयार करणे, शेतीचे तंत्र अशी वाटचाल करीत तो विज्ञानयुगात आला. कृषी उत्पादन, वस्तूंचे उत्पादन, स्थापत्य, अभियांत्रिकी इत्यादींमध्ये बदल होत गेले.
• कृषी, औद्योगिक उत्पादन, स्थापत्य इत्यादी क्षेत्रांत होत गेलेल्या बदलांचा, त्यामागील तंत्रज्ञानाचा इतिहास अभ्यासावा लागतो.
• दगडी हत्यारे तयार करण्याच्या अवस्थेपासून विज्ञानयुगापर्यंत प्रगत झालेले तंत्रज्ञान समजून घेण्यासाठी तंत्रज्ञानाच्या इतिहासाचाच अभ्यास करावा लागतो.

(iv) उदयोगधंदे आणि व्यापार :

• उद्योगधंदे आणि व्यापार यांत अधिकाधिक लोकांचा संबंध येत गेला.
• परस्परांतील व्यवहारांचे क्षेत्र विकसित होत गेले.
• कालौघात बाजार व व्यापार यांचे स्वरूप, त्यामागील मानवी नाती आणि समाजरचना बदलत गेली.
• या बदलांतील सामाजिक रचना, सांस्कृतिक जडणघडण, आर्थिक व्यवस्था इत्यादींचा इतिहास समजून घ्यावा लागतो.

(v) व्यवस्थापनशास्त्र :

• उत्पादनाची संसाधने, मनुष्यबळ आणि उत्पादनाच्या विविध प्रक्रिया, बाजार आणि विक्री यांच्या व्यवस्थापनाच्या साखळीत त्यासंबंधातील भूतकालीन यंत्रणा कशा होत्या, हे समजावून घेणे आवश्यक असते.
• तसेच या यंत्रणा सांभाळणाऱ्या संघटना या सर्वांचा अभ्यास करताना, त्यांच्या भूतकालीन व्यवस्थापनांचा अभ्यास करावा लागतो.
• त्यांचा इतिहास समजला तर वर्तमानात विविध पातळ्यांवरील व्यवस्थापन करणे सोपे होते.

(vi) कला :

• कोणत्याही कलेचा विकास वैचारिक, भावनिक आणि सांस्कृतिक परंपरांच्या आधारेच अभिव्यक्त होत असतो.
• या कलांचा अभ्यास करताना या सर्व परंपरांचा इतिहास समजून घ्यावा लागतो.
• संबंधित कलाकृती कशी साकार झाली, त्यामागे निर्मात्याची कोणती मानसिकता होती, प्रचलित कलाशैली कोणत्या होत्या या सर्व सांस्कृतिक इतिहासाचा अभ्यास महत्त्वाचा ठरतो.

 (vii) मानव्य ज्ञानशाखा :

• इतिहास, पुरातत्त्व, अर्थशास्त्र, समाजशास्त्र, राज्यशास्त्र या मानव्य ज्ञानशाखांचा उगम व विकास अभ्यासण्यासाठी त्यांच्या इतिहासाचा अभ्यास करावा लागतो.

 उपयोजित इतिहास आणि वर्तमानकाळ

सांस्कृतिक वारसा :

• भूतकाळाचे मूर्त आणि अमूर्त स्वरूपातील अवशेष वर्तमानकाळात अस्तित्वात असतात.
• हे अवशेष आपल्या पूर्वजांचा सांस्कृतिक वारसा असल्याने, त्यांविषयी आपल्याला ममत्व वाटते.
• हा वारसा आपल्या पुढील पिढ्यांसाठी जतन करण्याची आवश्यकता असते.

उपयोजित इतिहासाचे उपयोग :

• मूर्त व अमूर्त स्वरूपातील सांस्कृतिक वारशाचे जतन व संवर्धन होते.
• व्यवसायाच्या अनेक संधी उपलब्ध होतात.
• त्याआधारे इतिहासाचे यथायोग्य आकलन होते.
• भविष्यकाळासाठी योग्य दिशादर्शन होते.

सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक वारशाचे व्यवस्थापन

(अ) सांस्कृतिक वारसा : हा मानवनिर्मित असतो. तो मूर्त आणि अमूर्त अशा दोन प्रकारचा

असतो.

(१) मूर्त सांस्कृतिक वारसा : या प्रकारात प्राचीन स्थळे, वास्तू, वस्तू, हस्तलिखिते, शिल्पे,

चित्रे इत्यादींचा समावेश होतो.

(२) अमूर्त सांस्कृतिक वारसा : या प्रकारात पुढील गोष्टींचा समावेश होतो.

• मौखिक परंपरा आणि त्यासाठी उपयोगात आणली जाणारी भाषा.
• पारंपरिक ज्ञान.
• सणसमारंभ साजरे करण्याच्या सामाजिक पद्धती आणि धार्मिक विधी.
• कला सादरीकरणाच्या पद्धती.
• विशिष्ट पारंपरिक कौशल्ये.
• अशा परंपरा, पद्धती, कौशल्ये इत्यादींचे प्रतिनिधित्व करणारे समूह, गट.

(ब) नैसर्गिक वारसा :

सांस्कृतिक वारसा मानवनिर्मित असतो; तर नैसर्गिक वारसा निसर्गाकडून मिळालेला असतो.

निसर्गातील जैववैविध्याचा विचार नैसर्गिक वारशाच्या संकल्पनेत केलेला आहे. त्यामध्ये पुढील गोष्टींचा समावेश होतो :

• प्राणी
• वनस्पतीसृष्टी
• त्यांच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक असणाऱ्या परिसंस्था
• भूरचनात्मक वैशिष्ट्ये.

भारतात सर्वत्र आढळणारी अभयारण्ये, उद्याने, पर्वतरांगा, नद्यांची खोरी, तलाव व धरणे हा आपल्याला मिळालेला नैसर्गिक वारसा आहे.

जागतिक वारशाची यादी :

• कालौघात नामशेष होण्याच्या वाटेवर असलेल्या सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक वारशाचे संरक्षण होण्यासाठी 'युनेस्को' या आंतरराष्ट्रीय संघटनेने स्थळे, परंपरा वा नैसर्गिक ठिकाणे यांच्या याद्या प्रसिद्ध केल्या आहेत.
• या यादीत भारतातील अनेक मंदिरे, लेणी, प्राचीन वास्तू, कला आणि अभयारण्यांचा समावेश आहे.
• महाराष्ट्रातील अजिंठा, वेरूळ, घारापुरी येथील लेणी, मुंबईचे छत्रपती शिवाजी महाराज रेल्वे टर्मिनस व पश्चिम घाट रांगांमधील सातारा जिल्ह्यातील नैसर्गिक कास पठार यांचा समावेश आहे.

वारशाचे जतन व संवर्धन :

• आपल्या सांस्कृतिक वारशाचे जतन भारत सरकारचे पुरातत्त्व खाते तसेच प्रत्येक राज्य शासनाचे पुरातत्त्व खाते करीत असतात.
• 'इनटॅक' (इंडियन नॅशनल ट्रस्ट फॉर आर्ट अँड कल्चरल हेरिटेज) ही स्वयंसेवी संस्था १९८४ पासून हे काम करते आहे
• या विषयातील तज्ज्ञ व्यक्तींचा यात सहभाग असतो.
• समाजसेवी कार्यकर्ते आणि जनतेचाही हातभार असतो.

'वारसा जतन' प्रकल्पातून साध्य होणाऱ्या गोष्टी :

• वारसा स्थळाचे मूळ स्वरूप न बदलता त्याचे संवर्धन करणे शक्य होते.
• समाजाची घडण, आव्हाने, लोकांच्या अपेक्षा यांची माहिती घेता येते.
• लोकांच्या भावना न दुखावता जतनासाठीच्या उपाययोजनांचे नियोजन करता येते.
• स्थानिक लोकांना प्रकल्पात सहभागी करून घेता येते.
• परंपरागत कौशल्यांना वाव मिळेल अशा व्यवसायांना चालना मिळण्यासाठी, असे नियोजन करता येते.

संबंधित व्यावसायिक क्षेत्रे :

उपयोजित इतिहासाशी संबंधित व्यावसायिक क्षेत्रे :

• संग्रहालये व अभिलेखागारे.
• ऐतिहासिक स्थळांचे जतन व संवर्धन.
• पर्यटन आणि आतिथ्य.
• मनोरंजन आणि संपर्क माध्यमे.

उपयोजित इतिहासाच्या क्षेत्रातील प्रकल्पांमुळे उपलब्ध झालेल्या व्यवसायांच्या संधी :

• संचालक, सचिव, व्यवस्थापक इत्यादी अधिकारपदे.
• इतिहासकार, पुरातत्त्वज्ञ, समाजशास्त्रज्ञ, कायदेतज्ज्ञ इत्यादी तज्ज्ञ.
• अभियंता, स्थापत्यविशारद, छायाचित्रणतज्ज्ञ इत्यादी तंत्रज्ञ
• वास्तूंचे जतन करणारे कर्मचारी.
• या सर्वांशी संबंधित उदयोग-व्यवसाय.