Notes-Marathi Medium-इयत्ता-१० वी-इतिहास-पाठ-४-भारतीय कलांचा इतिहास-Maharashtra Board

अभ्यासघटक : कला म्हणजे काय ? भारतातील दृक्कला परंपरा भारतातील ललित /आंगिक कला परंपरा कला, उपयोजित कला आणि व्यवसायाच्या संधी

कला म्हणजे काय ? :

• सहजप्रवृत्ती च्या प्रेरणेतून स्वतःचे अनुभव, भावभावना इतरांना सांगताना जेव्हा एखादी सौंदर्यपूर्ण निर्मिती होते, तेव्हा तिला 'कला' असे म्हटले जाते.
• ही सौंदर्यपूर्ण कलानिर्मिती गायनातून, शिल्पांतून, कुंचल्यातून तर कधी वास्तुरचनेतून साकार होत असते.
• कलानिर्मितीच्या मुळाशी कलाकाराची कल्पकता, संवेदनशीलता, भावनाशीलता आणि कौशल्य हे अत्यंत महत्त्वाचे घटक असतात.

कलाप्रकार : दृक्कला आणि ललित कला :

• दृक्कला : प्रागैतिहासिक काळातच दृक्कलांची निर्मिती झाली. अश्मयुगीन गुहांमधून दृक्कलांची अनुभूती येते. दृक्कलांमध्ये स्थापत्य, चित्रकला व शिल्पकला यांचा समावेश होतो.
• ललित कला : ललित कलांना 'आंगिक कला' असेही म्हणतात. ललित कलांमध्ये नृत्य, गायन, नाट्य इत्यादी कलांचा समावेश होतो.

कलेच्या परंपरा : लोककला आणि अभिजात कला  

• लोककला : अश्मयुगीन काळापासून लोककलांची परंपरा चालू आहे. लोककलांचा आविष्कार लोकांच्या रोजच्या जगण्याशी असून त्यांची अभिव्यक्ती उत्स्फूर्त असते.
• अभिजात कला : ही कला नियमांच्या चौकटीत बांधलेली असून, ती आत्मसात करण्यासाठी दीर्घकालीन प्रशिक्षण घ्यावे लागते.

कलाशैली :

• जेव्हा एखादी पद्धत किंवा रीत, परंपरेचे स्वरूप धारण करते; तेव्हा त्या पद्धतीला किंवा रितीला 'कलाशैली' म्हणून ओळखले जाऊ लागते.
• प्रत्येक कलाकाराची कलाशैली स्वतंत्र असते.
• प्रत्येक संस्कृतीत त्या त्या कालखंडाशी आणि प्रदेशाशी निगडित अशा वैशिष्ट्यपूर्ण कलाशैली निर्माण होतात.

भारतातील दृक्कला परंपरा :

दृक्कलांमध्ये स्थापत्य, चित्रकला व शिल्पकला यांचा समावेश होतो.

चित्रकला :

• चित्रकला ही द्विमितीय (लांबी x रुंदी) असते.
• चित्रकलेत निसर्गचित्रे, वस्तुचित्रे, व्यक्तिचित्रे, रेखाचित्रे इत्यादी अनेक प्रकारांचा समावेश होतो.
• चित्रे भिंतींवर, कागदांवर, शिलाखंडांवर, कापडांवर, चामड्यांवर किंवा धातूंवर काढली जातात.

लोकचित्रकला शैली :

• लोकचित्रकलेला अश्मयुगीन गुहाचित्रांपासून परंपरा लाभली आहे.
• गुहाचित्रांमध्ये प्राणी, मनुष्याकृती, झाडे, शिकारीचे प्रसंग अशी चित्रे गुहांच्या भिंतींवर कोरलेली आढळतात.
• मध्य प्रदेशातील भीमबेटका येथील गुहाचित्रांना जागतिक सांस्कृतिक वारसास्थळांमध्ये स्थान मिळाले आहे.
• गुहाचित्रांचे विषय व शैली काळाप्रमाणे बदलत गेली. तसेच रेखाटन पद्धतींत व रंगांत बदल झाले.
• लग्नकार्य, सण-समारंभ या निमित्ताने चित्रे काढणे, रांगोळी काढणे, चित्रांतून आख्यायिका सांगणे अशा विविध परंपरांतून लोकचित्रकला शैली विकसित होत गेली. त्यावरून तत्कालीन समाजजीवनाचा अभ्यास करणे शक्य झाले.

अभिजात चित्रकला :

• ज्या कला प्रमाणित नियमांच्या चौकटीत बांधलेल्या असतात, त्या कलांना 'अभिजात कला' असे म्हणतात.
• प्राचीन भारतीय वाङ्मयात ६४ कलांचा उल्लेख आहे.
• त्यांपैकी चित्रकलेचा उल्लेख 'आलेख्यम्' किंवा 'आलेख्य विद्या' या नावाने केलेला आहे.
• आलेख्य विद्येची षडांगे म्हणजेच सहा पैलू दिलेले आहेत-(i) रूपभेद (ii) प्रमाणबद्ध रचना (iii) भावप्रदर्शन (iv) लावण्ययोजन (v) सादृश्यता (vi) रंगांचे आयोजन यांचा या षडांगांत समावेश होतो.
• जैन धर्मीयांच्या आगमग्रंथांत आणि पुराणांमध्ये मंदिरांच्या बांधणीच्या संदर्भात अभिजात चित्रकलेचा विचारही मांडला गेला आहे.

हस्तलिखितांमधील लघुचित्र :

• लहान आकाराच्या चौकटीतील चित्राला 'लघुचित्र' असे म्हणतात.
• हस्तलिखित पोथ्यांच्या माध्यमांतून ही लघुचित्रे सर्वसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचली.
• हस्तलिखितांमधील लघुचित्रांवर सुरुवातीला पर्शियन शैलीचा प्रभाव होता.
• अकबराच्या कारकिर्दीत पर्शियन आणि भारतीय चित्रकारांच्या शैलीतून मुघल लघुचित्र-शैलीचा उदय झाला.
• दक्षिणेकडील मुस्लीम राजवर्टींच्या आश्रयाखाली दख्खनी लघुचित्रशैली विकसित झाली.
• धार्मिक आशय सहजसुलभ पद्धतीने लोकांपर्यंत पोहोचवण्यात ही लघुचित्रे यशस्वी ठरली.
• भित्तिचित्रशैलीपेक्षा हस्तलिख्वित पोथ्यांमधील लघुचित्रशैली वेगळी व वैशिष्टयपूर्ण ठरली.

युरोपीय चित्रशैली :

• ब्रिटिश राजवटीत भारतीय चित्रशैलीवर युरोपीय चित्रशैलीचा प्रभाव पडलेला दिसून येतो.
• सवाई माधवराव पेशव्यांच्या काळात स्कॉटिश चित्रकार जेम्स वेल्स याच्या नेतृत्वाखाली शनिवारवाड्यात एक कलाशाळा स्थापन केली होती. वेल्सच्या सोबत गंगाराम तांबट हा मराठी चित्रकार काम करीत होता.
• चित्रकार गंगाराम तांबट यांनी वेरूळ, कार्ले येथील लेण्यांची चित्रे काढली होती. त्यांची काही चित्रे अमेरिकेतील येल विद्यापीठात असलेल्या ‘येल सेंटर ऑफ ब्रिटिश आर्ट’ येथे जतन केलेली आहेत.
• मुंबईत १८५७ साली पाश्चात्त्य कलाशैलीचे शिक्षण देण्यासाठी जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट अॅन्ड इंडस्ट्रीची स्थापना झाली.
• पेस्तनजी बोमनजी यांनी अजिंठा चित्रांच्या प्रतिकृती बनवण्याचे काम केले.
• चित्रवस्तूचे हुबेहूब चित्रण करणे हे पाश्चात्त्य चित्रशैलीचे वैशिष्ट्य समजले जाते.

शिल्पकला :

• शिल्पकला ही त्रिमितीय (लांबी x रुंदी x खोली) असते. उदा., मूर्ती, पुतळा, कलापूर्ण भांडी किंवा वस्तू.
• दगड, धातू आणि माती यांचा उपयोग करून शिल्पे बनवली जातात किंवा कोरली जातात.
• वेरूळचे कैलास लेणे हे दगडी शिल्प एका अखंड शिलाखंडातून कोरलेले आहे.
• सारनाथ येथील अशोकस्तंभावरील चार सिंहांचे शीर्षशिल्प हे भारताचे राष्ट्रीय मानचिन्ह आहे.

लोकशिल्पकला शैली :

• लोककलांची परंपरा अश्मयुगीन काळापासून चालू आहे. हडप्पा संस्कृतीत मातीची आणि दगडांची शिल्पे, देवतांच्या मूर्ती तयार केल्या जात असत.
• हीच परंपरा पुढे भारतभर चालू राहिली. गणेशमूर्ती, गौरींचे मुखवटे, मातीचे बैल, लाकडी मुखवटे, धान्य साठवण्याच्या कोठ्या इत्यादी लोकशिल्पकलेचेच नमुने होत.
• पूर्वजांच्या स्मरणासाठी उभे केलेले लाकडी खांब आणि वीरगळ यांवर शिल्पे कोरली गेलेली पाहावयास मिळतात.
• आजही बंगाल, बिहार, गुजरात, महाराष्ट्र, राजस्थान अशा अनेक राज्यांत मातीच्या मूर्ती तयार केल्या जातात.
• अशा रितीने धार्मिक कारणांतून व मनोरंजनासाठी तयार केल्या जाणाऱ्या कारागिरीतून लोकशिल्पकला टिकून राहिली व तिचा विकासही झाला.

अभिजात शिल्पकला शैली :

• भारतीय शिल्पकलेचा प्रारंभ हडप्पा संस्कृतीतील मुद्रा, दगडी व कांस्य पुतळे यांच्या निर्मितीपासूनच झाला.
• मौर्य सम्राट अशोकाने निर्मिलेल्या स्तंभांपासून भारतात कोरीव दगडी शिल्पनिर्मितीला सुरुवात झाली.
• मध्य प्रदेशातील सांची व भारहूतचे स्तूप अशोकाच्या काळात उभारले गेले.
• इंडोनेशियातील बोरोबुदुर येथील स्तूप हा जगातील सर्वाधिक मोठा स्तूप असून, त्याला १९९१ साली युनेस्कोने जागतिक वारसास्थळ म्हणून जाहीर केले.

भारतीय मूर्तिविज्ञान :

• इसवी सनापूर्वी दुसऱ्या शतकात ग्रीक आणि पर्शियन यांच्या प्रभावातून गांधार शिल्पकलाशैलीचा उदय झाला.
• कुशाण काळात स्थानिक कलाशैली व गांधार शैली यांच्या मिलाफातून मथुरा शिल्पशैलीचा उदय झाला.
• मथुरा शिल्पशैलीने भारतीय मूर्तिविज्ञानाचा पाया घातला गेला.
• कुशाणांच्या नाण्यांवर प्रथम देवीदेवतांच्या प्रतिमांचा उपयोग करण्याची प्रथा सुरू झाली.
• गुप्त साम्राज्याच्या काळात भारतीय मूर्तिविज्ञानाचे नियम तयार होऊन शिल्पकलेचे मापदंड निर्माण झाले.
• इसवी सनाच्या नवव्या ते तेराव्या शतकांत चोळ राजांच्या काळात देवतांच्या कांस्यमूर्ती घडवण्याची कला विकसित झाली.

स्थापत्य व शिल्पकला :

(i) कोरीव लेणी :

• इसवी सनापूर्वीच्या तिसऱ्या शतकापासूनच भारतात कोरीव लेण्यांची परंपरा सुरू झाली.
• लेण्यांमध्ये स्थापत्य आणि कोरीव शिल्पकलेचा संगम आढळतो.
• लेण्यांची प्रवेशद्वारे, आतील खांब आणि मूर्ती शिल्पकलेचे उत्तम नमुने आहेत.
• लेण्यांच्या भिंती आणि छते उत्तम चित्रकारीने नटलेली असतात.
• भारतात अनेक ठिकाणी व विशेषत्वाने महाराष्ट्रात बौद्ध, जैन व हिंदू लेणी आहेत.
• १९८३ मध्ये अजिंठा आणि वेरूळ या लेण्यांना जागतिक वारशाचा दर्जा मिळाला.

 (ii) मंदिर स्थापत्य :

• इसवी सनाच्या चौथ्या शतकात गुप्त साम्राज्याच्या काळात भारतात मंदिर स्थापत्याची सुरुवात झाली.
• गाभारा व बाहेर चार स्तंभ असलेली ओसरी एवढेच त्याचे स्वरूप होते.
• वेरूळ येथील कैलास मंदिराच्या भव्य रचनेवरून आठव्या शतकात ही शैली पूर्ण विकसित झाल्याचे दिसते.
• मध्ययुगीन काळापर्यंत शिखरांच्या रचनावैशिष्ट्यांनुसार मंदिर स्थापत्याच्या अनेक शैली विकसित झाल्या.
• उत्तर भारतात 'नागर', तर दक्षिणेत 'द्राविड' शैली प्रमुख मानल्या जातात.
• 'नागर' व 'द्राविड' या शैलींच्या मिश्रणातून 'वेसर' शैलीचा उदय झाला.
• मध्य प्रदेशात आणि महाराष्ट्रात 'भूमिज' आणि 'नागर' अशा दोन मंदिर स्थापत्यशैली विकसित झाल्या.

(iii) हेमाडपंती स्थापत्यशैली :

प्रामुख्याने बाराव्या-तेराव्या शतकात यादवकाळात महाराष्ट्रात हेमाडपंती मंदिरांची बांधणी झाली.

• हेमाडपंती स्थापत्यशैलीचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे या पद्धतीत दोन दगडांमधील सांधे चुन्याने वा मातीने भरले जात नाहीत. दगडांमध्येच एकमेकांत घट्ट बसतील अशा कातलेल्या खोबणी आणि कुसू यांच्या आधाराने भिंती उभारल्या जातात.
• हेमाडपंती मंदिरांच्या बांधणीत प्रामुख्याने तारकाकृती बांधकाम आढळते.
• तारकाकृती मंदिरांच्या बाह्य भिंती अनेक कोनांमध्ये विभागलेल्या असतात.
• अनेक कोनांमध्ये विभागलेल्या भिंतींच्या रचनेमुळे मंदिराच्या बांधणीवर छायाप्रकाशाचा सुंदर परिणाम पाहायला मिळतो.
• या दगडी भिंतींवरील देवतांची कोरीव शिल्पे पर्यटकांना आकर्षून घेतात. महाराष्ट्रभर अशी उभी असलेली हेमाडपंती शैलीतील मंदिरे तत्कालीन शिल्प व स्थापत्यकलेचा विकास दर्शवतात.
• अंबरनाथ येथील अंब्रेश्वर (शिवमंदिर), सिन्नर येथील गोंदेश्वर, हिंगोली जिल्ह्यातील औंढा नागनाथ अशी महाराष्ट्रात अनेक हेमाडपंती मंदिरे उभी आहेत.

(iv) मुस्लीम स्थापत्य :

• मध्ययुगीन भारतात पर्शियन, मध्य आशियाई, अरबी आणि भारतीय अशा सर्व शैलींच्या मिश्रणांतून मुस्लीम स्थापत्यशैली विकसित झाली.
• कुतुबमिनार, ताजमहाल आणि गोलघुमट ही या शैलीची उत्तम उदाहरणे.
• कुतुबमिनार व ताजमहाल या वास्तू युनेस्कोने जागतिक वारसास्थळे म्हणून जाहीर केल्या आहेत.
• कुतुबमिनार सर्वाधिक उंच मिनार (उंची ७३ मीटर) म्हणून; ताजमहाल देखणी वास्तू म्हणून; तर गोलघुमट प्रतिध्वनीसाठी प्रसिद्ध आहे.

(v) इंडो-गॉथिक स्थापत्यशैली :

• गॉथिक स्थापत्यशैलीचा उगम फ्रान्समध्ये बाराव्या शतकात झाला.
• भारतात इंग्रजांचे राज्य स्थापन झाल्यानंतर भारतीय स्थापत्यशैली आणि गॉथिक स्थापत्यशैली यांच्या मिश्रणातून इंडो-गॉथिक स्थापत्यशैली उदयाला आली.
• भारतात ब्रिटिश काळात अनेक चर्च, सरकारी कचेऱ्या, अधिकाऱ्यांची निवासस्थाने, रेल्वे स्टेशन्स यांच्या इमारती इंडो-गॉथिक स्थापत्यशैलीत बांधल्या गेल्या.
• मुंबईतील 'छत्रपती शिवाजी महाराज रेल्वे टर्मिनस' ही प्रसिद्ध इमारत याच स्थापत्यशैलीत बांधलेली आहे. ही इमारत जागतिक वारसास्थळांच्या यादीत समाविष्ट केलेली आहे.
• ब्रिटिश काळात भारतात या शैलीत अनेक सरकारी इमारती, चर्चेस, अधिकाऱ्यांची निवासस्थाने, रेल्वे स्टेशन्स अशा वास्तू उभारल्या गेल्या.

भारतातील ललित /आंगिक कला परंपरा

• शेकडो वर्षांच्या कालखंडात ग्रीक, अरब, मुघल, ब्रिटिश असे अनेक शासक भारतात आले.
• त्यांच्या राजवटीत भारतीय लोकांचा त्यांच्या ललितकलांशीही संबंध आला.
• या संबंधांमुळे कलांच्या सादरीकरणामध्येही अनेक प्रवाह मिसळत गेले.
• त्यातून गायन, वादन, नृत्य यांच्या नवनव्या शैली निर्माण झाल्या. त्यामूळे भारतीय ललितकला अधिकाधिक समृद्ध होत गेल्या.

लोककलेच्या परंपरा :

• लोकगीत, लोकवाद्य, लोकनृत्य, लोकनाट्य अशा लोककलेच्या विविध परंपरा भारतभर अस्तित्वात आहेत.
• धार्मिक उत्सव आणि सामाजिक जीवन यांचा एक अविभाज्य भाग म्हणून लोककला विकसित झाल्या.
• महाराष्ट्रात कोळीनृत्य, तारपानृत्य, कोकणातील दशावतार तसेच पोवाडा, कीर्तन, जागर-गोंधळ, लोकनाट्य (तमाशा) अशा विविध लोककला अस्तित्वात आहेत.

अभिजात कलेच्या परंपरा :

नाटक :

• भरतमुनींचा 'नाट्यशास्त्र' हा सर्वाधिक प्राचीन ग्रंथ मानला जातो.
• या ग्रंथात वादन, नर्तन, नाट्य व गायन यांची चर्चा आहे.
• अभिजात नाटयप्रकारात व ललित कलांमध्ये मुख्य नऊ रस मानले जातात.

संगीत व गायन :

• हिंदुस्थानी संगीत व कर्नाटक संगीत अशा भारतीय शास्त्रीय संगीताच्या दोन मुख्य परंपरा आहेत.
• शास्त्रीय आणि उपशास्त्रीय गायन असे गायनाचे दोन भेद आहेत.
• उपशास्त्रीय गायनात लोकगीत शैलींचा समावेश होतो.
• पुण्यातील सवाई गंधर्व संगीत महोत्सवासारखे संगीत व गायनाचे अनेक महोत्सव साजरे होत असतात.

नृत्य :

• भारतात विविध ठिकाणी विविध नृत्यशैली अस्तित्वात आहेत.
• नृत्य सादरीकरणात शास्त्रीय गायन-वादन यांचा मेळ घातलेला असतो.
• भारतातील प्रसिद्ध नृत्यशैली : (i) उत्तर भारत-कथ्थक (ii) महाराष्ट्र-लावणी (iii) ओडिशा-ओडिसी भरतनाट्यम् (v) आंध्र-कुचिपुडी (vi) केरळ-कथकली व मोहिनीअट्टम.
• उदय शंकर यांनी पाश्चात्त्य नृत्य व संगीत यांचा भारतीय संगीताशी मेळ घालण्याचा प्रयत्न केला.

कला, उपयोजित कला आणि व्यवसायाच्या संधी :

कला :

कलेच्या इतिहासाच्या तज्ज्ञांची आवश्यकता :

• पत्रकारितेच्या क्षेत्रात.
• कलावस्तूंच्या खरेदी-विक्री व्यवहारात, कलेचे मूल्य
• ठरवण्यासाठी व वस्तूंची पारख करण्यासाठी.
• सांस्कृतिक वारशाचे जतन व संवर्धन करण्यासाठी.
• सांस्कृतिक पर्यटन व्यवसायात मार्गदर्शक म्हणून.
• संग्रहालये, अभिलेखागारे व ग्रंथालये यांमध्ये.
• पुरातत्त्व विभागात तंत्रज्ञ व संशोधक म्हणून.

उपयोजित कला :

• रसिकांनी रसास्वाद घ्यावा म्हणून दृक् आणि ललित कलांची निर्मिती केली जाते.
• कलात्मक रचना आणि उपयुक्तता यांचा मेळ घालून अनेक वस्तूंची निर्मिती केली जाते.
• उपयुक्तता हा हेतू समोर ठेवून कलानिर्मिती करणे म्हणजेच 'उपयोजित कला' होय.

उपयोजित कलेची क्षेत्रे :

उपयोजित कलाक्षेत्रात पुढील व्यवसायांचा समावेश होतो :

• औद्योगिक क्षेत्र, जाहिरातीचे क्षेत्र, रंगमंचावरील नेपथ्य, चित्रपट व दूरदर्शनवरील कार्यक्रमांसाठी लागणारे तंत्रज्ञ इत्यादी.
• मुद्रणक्षेत्रातील पुस्तके, नियतकालिके, वर्तमानपत्रे यांच्या निर्मितीसाठी लागणारे तज्ज्ञ तसेच संगणकावर काम करणारे तंत्रज्ञ.
• भेटकार्डे, आमंत्रणपत्रिका, भेटवस्तू तसेच घरसजावटीच्या वस्तू तयार करणे.
• दागदागिने, मौल्यवान कलावस्तू, मातीची भांडी, वेताच्या, काचेच्या कलापूर्ण वस्तू, कापड व कापडी वस्तू यांची निर्मिती.

उपयोजित कलाक्षेत्रात जाणकारांची आवश्यकता :

• उपयोजित कलाक्षेत्रात कलात्मक रचना आणि उपयुक्तता यांची सांगड घालून वस्तुनिर्मिती करावी लागते.
• वस्तुनिर्मितीची संकल्पना प्रत्यक्षात उतरवेपर्यंत निर्मितीचे अनेक टप्पे पार पाडावे लागतात.
• कलावस्तूंचे उत्पादन करताना सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक परंपरा माहीत असाव्या लागतात.
• सजावटीच्या वस्तू, दागदागिने, काच-लाकूड यांच्या वस्तू, भेटवस्तू इत्यादी उपयोजित कलाक्षेत्रातील वस्तू तयार करण्यासाठी लागणाऱ्या कच्च्या मालाची माहिती असणारे जाणकार हवे असतात.

म्हणून वस्तुनिर्मितीच्या प्रत्येक टप्प्यावर प्रशिक्षित व कुशल व्यक्तींची, जाणकारांची आवश्यकता असते.

प्रशिक्षण संस्था :

• उपयोजित कलाक्षेत्रांमध्ये तांत्रिक व व्यावसायिक शिक्षण देणाऱ्या अनेक संस्था भारतभर आहेत.
• गुजरातमध्ये 'नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ डिझाईन' ही अहमदाबाद येथील प्रशिक्षण संस्था, तसेच मुंबई येथील 'जे. जे. स्कूल ऑफ आर्ट' या संस्था प्रसिद्ध आहेत.