Notes-Marathi Medium-इयत्ता-१० वी-इतिहास-पाठ-८-पर्यटन आणि इतिहास-Maharashtra Board

अभ्यासघटक : पर्यटनाची परंपरा पर्यटनाचे प्रकार पर्यटनाचा विकास ऐतिहासिक स्थळांचे जतन आणि संवर्धन पर्यटन आणि आतिथ्य क्षेत्रातील व्यावसायिक संधी

अन्नाच्या शोधासाठी आणि सुरक्षेसाठी अश्मयुगातील माणूस सतत भ्रमंती करीत होता. पण हे त्याचे पर्यटन नव्हते. नवाश्मयुगानंतर काही उद्देशाने माणूस पर्यटन करू लागला.

पर्यटन : विशिष्ट हेतूने दूरच्या स्थळांना भेट देण्यासाठी केला जाणारा प्रवास म्हणजे 'पर्यटन' होय.

पर्यटनाची परंपरा :

मानवाला फिरण्याची उपजतच आवड असल्याने प्राचीन काळापासून पर्यटनाला मोठी परंपरा लाभली आहे.

• भारतात पर्यटनाची परंपरा प्राचीन काळापासून चालू आहे.
• जत्रा-यात्रांमध्ये भाग घेण्यासाठी जाणे, तीर्थाटन करणे या धार्मिक हेतूने हे पर्यटन होत असे.
• विद्याभ्यास आणि व्यापार यांसाठीही लोक दूरवर जात असत. नालंदा, तक्षशिला अशा विद्यापीठांत शिकण्यासाठी बाहेरील देशांतील विद्यार्थी येत असत.
• नवीन प्रदेशांचा शोध घेणे, व्यापार करणे व आपल्या धर्माचा प्रसार करणे या हेतूने युरोपीय लोक पर्यटन करीत असत.

माहीतीसाठी : महाराष्ट्रातून उत्तरेकडे अयोध्येपर्यंत व तेथून पुन्हा महाराष्ट्रापर्यंत प्रवासाचे वर्णन विष्णुभट गोडसे यांनी लिहून ठेवले आहे. ‘माझा प्रवास’ हे त्यांच्या प्रवासवर्णनाच्या पुस्तकाचे नाव आहे. या पुस्तकाचे वैशिष्ट्य म्हणजे विष्णुभटांनी हा प्रवास १८५७ च्या स्वातंत्र्य संग्रामाच्या काळात केला. धार्मिक पर्यटन : पुराणकथांशी जोडल्या गेलेल्या स्थळांच्या भेटीतून धार्मिक पर्यटनाची सुरुवात होते. चारधाम, बारा ज्योतिलिंगे अशांसारख्या ठिकाणी पर्यटक मोठ्या प्रमाणात जातात. बौद्ध वाङ्मयात लोकांच्या उद्बोधनासाठी स्वतः गौतम बुद्धांनी भारतातील अनेक प्राचीन शहरांना भेटी दिल्याचे उल्लेख आहेत. बौद्ध भिक्खूं ना सतत भ्रमण करत राहणे आवश्यक असे. तसेच जैन मुनी आणि साधू हेही सतत भ्रमण करत असत. इ.स.६३० मध्ये चिनी प्रवासी युआन श्वांग चीनमधून भारतात आला होता. मध्ययुगात संत नामदेव, संत एकनाथ, गुरू नानकदेव, रामदास स्वामी हे भारतभ्रमण करत होते.

थॉमस कुक :

• एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धात सामुदायिक सहलींचे व्यावसायिक तत्त्वावर आयोजन प्रथम थॉमस कुक याने केले.
• लीस्टर ते लाफबरो अशी रेल्वेने ६०० लोकांची सहल नेऊन त्याने यशस्वी केली. त्यानंतर त्याने देशा-विदेशांत अनेक सहली आयोजित केल्या.
• सहलींसाठी नवेनवे उपक्रम केले. पूर्ण युरोपची भव्य वर्तुळाकार सहल यशस्वी केली.
• पर्यटक तिकिटे विकण्याचा एजन्सी व्यवसाय सुरू केला. लोकांना परवडेल अशा दरात व सहज, सोपा असा प्रवास घडवला.
• थॉमस कुकच्या या प्रयत्नांमुळे आधुनिक पर्यटन सुरू झाले.

युरोपीय प्रवासी :

(i) बेंजामिन ट्युडेला (स्पेन) (बारावे शतक):

• जगातील पहिला युरोपीय शोधक प्रवासी.
• युरोप, आफ्रिका व आशियातील अनेक देशांना भेटी दिल्या.
• त्याने प्रवासात आलेल्या अनुभवांची लिहिलेली दैनंदिनी आज इतिहासाचा महत्त्वाचा दस्तऐवज मानला जातो.

(ii) मार्को पोलो (इट्ली) (तेरावे शतक) :

• आशिया खंड आणि चीन यांची युरोपला ओळख करून दिली.
• आशियातील निसर्ग, सांस्कृतिक व सामाजिक जीवन, व्यापार यांची माहिती त्याने लिहून ठेवली आहे.
• त्याच्या लिखाणामुळे आशिया व युरोप यांच्यात संवाद व व्यापार सुरू झाला.

(iii) इब्न बतूता (मोरोक्को) (चौदावे शतक) :

• एकाच रस्त्याने दोन वेळा प्रवास न करता वीस वर्षे इस्लामी जगतात सफर करणारा प्रवासी.
• त्याने लिहिलेले प्रवासातील अनुभव मध्ययुगाचा इतिहास आणि समाजजीवन समजण्यासाठी अभ्यासकांना उपयुक्त ठरतात.

(iv) गेरहार्ट मर्केटर (नेदरलँड-बेल्जियम) (सोळावे शतक) :

• जगाचा नकाशा व पृध्वीचा गोल बनवणारा पहिला आरेखक.
• त्याच्या नकाशांमुळे युरोपातील शोधमोहिमांना गती मिळाली.

पर्यटनाचे प्रकार :

पर्यटनाचे प्रकार विविध घटकांच्या आधारे वर्गीकृत केले जाऊ शकतात. काही मुख्य वर्गीकरणे

(1) स्थानानुसार पर्यटन : स्थानिक, आंतरराज्यीय , आंतरराष्ट्रीय , भौगोलिक पर्यटन असे प्रकार पडतात.

(i) स्थानिक पर्यटन / आंतरराज्यीय पर्यटन :

• आपल्या राज्यात किंवा देशांतर्गत केलेल्या पर्यटनास 'स्थानिक पर्यटन' असे म्हणतात.
• देशांतर्गत पर्यटनास सरकारच्या परवानगीची, कागदपत्रांची गरज नसते. कागदपत्रे सतत जवळ बाळगण्याची गरज नसते.
• स्थानिक पर्यटन सहजसुलभ असते.
• स्थानिक पर्यटन आपल्या सोयीने करता येते व ठरलेल्या कार्यक्रमात बदलही करता येतो.
• या पर्यटनात देशात कोठेही व कितीही काळ वास्तव्य करता येते.
• पर्यटक स्वतःच्या देशाचे चलन वापरतो. परिचित चलनामुळे व्यवहार सुलभतेने होतात.
• हे पर्यटन जास्त खर्चीक नसते.
• पर्यटनकाळात आपल्या मातृभभाषेत किंवा राष्ट्रीय भाषेत इतरांशी संवाद साधता येतो.

(ii) राष्ट्रीय पर्यटन : राष्ट्रीय पर्यटन म्हणजे आपल्या देशातील विविध ठिकाणांचे पर्यटन. ह्या प्रकारच्या पर्यटनामध्ये आपण आपल्या देशातील विविध प्रांत, संस्कृती, इतिहास, आणि नैसर्गिक सौंदर्याचा आनंद घेतो. राष्ट्रीय पर्यटनाचे काही प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

• सांस्कृतिक पर्यटन: विविध शहरांच्या सांस्कृतिक, धार्मिक आणि ऐतिहासिक स्थळांची भेट देणे.
• प्रकृती पर्यटन: देशातील नैसर्गिक सौंदर्य स्थळे, जसे की पर्वतरांग, नद्यांचे किनारे, वने, इत्यादी, पहाणे.
• साहसी पर्यटन: गिर्यारोहण, राफ्टिंग, पॅराग्लायडिंग सारख्या साहसी क्रियाकलापांमध्ये सहभागी होणे.
• आरोग्य पर्यटन: योगा, आयुर्वेद, आणि नैसर्गिक आरोग्य केंद्रे यांचा आनंद घेणे.

राष्ट्रिय पर्यटनामुळे आपण आपल्या देशाच्या विविधतेचा अनुभव घेऊ शकतो आणि आपल्या संस्कृतीचा समृद्ध वारसा जपण्याचा प्रयत्न करू शकतो.

(iii) आंतरराष्ट्रीय पर्यटन :

• आपल्या देशाच्या सीमेच्या बाहेरील प्रदेशांत केल्या जाणाऱ्या पर्यटनास 'आंतरराष्ट्रीय पर्यटन' असे म्हणतात.
• आंतरराष्ट्रीय पर्यटनास त्या देशाच्या व्हिसाची गरज असते.
• आवश्यक त्या कागदपत्रांची पूर्तता केल्याशिवाय व्हिसा मिळत नाही. कागदपत्रे सतत जवळ बाळगावी लागतात,
• आंतरराष्ट्रीय पर्यटन अपरिचयामुळे सहजसुलभ नसते.
• आंतरराष्ट्रीय पर्यटन ठरलेल्या मार्गानेच करावे लागते. त्यात आपल्या सोयीने बदल करता येत नाही.
• ठरलेल्या कार्यक्रमाप्रमाणेव वास्तव्य करावे लागते. त्यात वाढ करता येत नाही.
• पर्यटनकाळात त्या देशचे चलन वापरावे लागते. अपरिचयामुळे चलन वापरताना पर्यटकाचा गोंधळ उडतो.

(iv) भौगोलिक (नैसर्गिक) पर्यटन :

• अभयारण्ये, समुद्रकिनारे, नद्यांचे संगम, लोणारसारखी उल्कापाताने निर्माण झालेली सरोवरे, बेटे, धबधबे, पर्वतराजी व अभयारण्ये हे प्रत्येक देशाचे वैभव असते.
• निसर्गराजीत राहायला, निसर्गाचा आनंद उपभोगायला प्रत्येकालाच आवडतो.
• निसर्गाची ओढ, कुतूहल आणि विरंगुळा यांसाठी जगभरातील लोक अशा ठिकाणांना भेटी देतात. हे भौगोलिक पर्यटन होय.
• व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्स, लोणारचे सरोवर, निघोजचे नैसर्गिक रांजणखळगे, महाबळेश्वरसारखी थंड हवेची ठिकाणे यांनाही पर्यटनात महत्त्वाचे स्थान दिले जाते.

हेतू / प्रयोजनानुसार पर्यटन : शैक्षणिक, धार्मिक, ऐतिहासिक, आरोग्यपूरक, विज्ञान, कृषी, नैमित्तिक, क्रीडा पर्यटन असे ढोबळमानाने प्रकार पडतात.

(i) नैसर्गिक/ पर्यावरणीय पर्यटन :

नैसर्गिक पर्यटन म्हणजे असे पर्यटन जेथे लोक नैसर्गिक स्थळे, उद्याने, वन्यजीव अभयारण्ये, आणि इतर पर्यावरणीय आकर्षणांचा अनुभव घेण्यासाठी प्रवास करतात. हे पर्यटन पर्यावरणाच्या शाश्वततेला प्रोत्साहन देते आणि लोकांना नैसर्गिक सौंदर्य, वनस्पती-प्राणिजगत, आणि पर्यावरणीय संतुलनाचे महत्त्व जाणून घेण्याची संधी देते.

नैसर्गिक पर्यटनाचे काही महत्वपूर्ण पैलू:

• नैसर्गिक उद्याने: राष्ट्रीय उद्याने, वन्यजीव अभयारण्ये, आणि इतर संरक्षित क्षेत्रांचा दौरा.
• वन्यजीव निरीक्षण: विविध प्राण्यांचे निरीक्षण, पक्षी निरीक्षण, आणि वन्यजीव फोटोग्राफी.
• पर्यावरण शिक्षण: पर्यावरणीय शिक्षण कार्यक्रम, निसर्ग पर्यावरण शिबिरे, आणि शाश्वतता वर्कशॉप्स.
• साहसी क्रीडा: ट्रेकिंग, हायकिंग, कॅम्पिंग, राफ्टिंग, आणि इतर साहसी क्रीडा अनुभवणे.

(ii) धार्मिक पर्यटन :

जगभरातील विविध समाजांतील लोक अनेक ठिकाणी विखुरलेले आहे. त्यांच्यामध्ये प्रचलित असलेल्या पुराणकथा आणि त्या पुराणकथांशी जोडली गेलेली भौगोलिक स्थळे यांमुळे त्यांच्यातील एकात्मतेची भावना टिकून राहते. त्या स्थळांना भेट देण्यास महत्त्व येते. त्यातूनच धार्मिक पर्यटनाची सुरुवात होते.

धार्मिक पर्यटन म्हणजे असे पर्यटन ज्यामध्ये लोक विशिष्ट धार्मिक स्थळे, तीर्थक्षेत्रे, आणि धार्मिक उपासना स्थळांचा दौरा करतात. यामध्ये त्यांचा उद्देश धार्मिक आस्था, श्रद्धा, आणि आत्मशांती मिळवणे असतो.

• धार्मिक पर्यटनामुळे लोकांना त्यांच्या धर्माचे महत्त्वपूर्ण स्थळे पाहण्याची आणि त्या स्थळांच्या ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्वाची माहिती मिळवण्याची संधी मिळते.
• हिंदू धर्माच्या उत्थानासाठी शंकराचार्यानी केलेला प्रवास, बौद्ध धर्माच्या प्रसारासाठी गौलम बुद्धांनी आणि त्यांच्या अनुयायांनी केलेला प्रवास, सेंट झेव्हिएर व अन्य खिश्चन अनुयायांनी केलेला प्रवास म्हणजे धार्मिक पर्यटनच होय.
• महाराष्ट्रभरातून दरवर्षी पंढरपूर, शिर्डी येथे पदयात्रा करीत दर्शनासाठी जाणाऱ्या वारकऱ्यांचा प्रवास म्हणजेही धार्मिक पर्यटनच होय.
• गुरुनानकदेव, संत नामदेव, समर्थ रामदासस्वामी, तसेच बौद् धर्माचा अभ्यास करण्यासाठी चीनमधून भारतात आलेला युआन श्यांग यांच्या भारतभ्रमणातून धार्मिक पर्यटनच पाहायला मिळते.

धार्मिक पर्यटनाचे काही महत्वपूर्ण हेतु:

• तीर्थयात्रा: धार्मिक स्थळांवर जाऊन पूजा, अर्चना, आणि धार्मिक विधी करणे.
• धार्मिक उत्सव: धार्मिक सोहळ्यांमध्ये सहभागी होणे, जसे की कुम्भमेळा, एकादशी यात्रा, इ.
• मंदिरे आणि उपासना स्थळे: प्राचीन मंदिरे, चर्च, मशीद, आणि गुरुद्वारांमध्ये भेट देणे.
• अध्यात्मिक प्रशिक्षण: योग, ध्यान, आणि धार्मिक शिक्षणाचे कार्यक्रम अनुभवणे.

धार्मिक पर्यटनामुळे लोकांना त्यांच्या धार्मिक श्रद्धांचे पालन करण्याची संधी मिळते आणि त्यांना आत्मशांती आणि धार्मिक अनुभव प्राप्त होतो.

धार्मिक पर्यटनाचे पुढील फायदे होतात -

• जगभरात विखुरलेले लोक धार्मिक उत्सवप्रसंगी एकत्र येतात.
• परस्परांशी आलेल्य। संबंधांतून त्यांच्यात आपुलकी निर्माण होऊन एकात्मतेची भावना टिकून राहते.
• धार्मिक स्थळांना महत्त्व येऊन तेथे लोकोपयोगी कामे केली जातात. अशी स्थळे विकसित् झाल्याने स्थानिक व्यवसाय वाढून तेथील लोकांचे राहणीमान सुधारते, तेथील परंपरांचे, संस्कृतीचे जतन होते.

(iii) ऐतिहासिक पर्यटन :

• इतिहासाच्या कुतूहलातून घडणारे पर्यटन.
• किल्ले, लढायांची ठिकाणे, प्राचीन वास्तू यांना भेटी देण्यासाठी हे पर्यटन केले जाते.
• गो, नी. दांडेकर हे दुर्गभ्रमण यात्रा आयोजित करीत असत.
• महात्मा गांधी, आचार्य विनोबा भावे यांनी स्थापन केलेले आश्रम पाहणे हेही ऐतिहासिक पर्यटनच होय.

(iv) सांस्कृतिक पर्यटन :

सांस्कृतिक पर्यटन म्हणजे असे पर्यटन जेथे लोक विशिष्ट संस्कृती, त्याच्या परंपरा, इतिहास, कलात्मकता, जीवनशैली आणि सांस्कृतिक वैविध्याचा अनुभव घेण्यासाठी प्रवास करतात.

हे पर्यटन प्रकार विविध संस्कृतींचे ज्ञान प्राप्त करण्याचा आणि त्यांचे सौंदर्य, कला, संगीत, नृत्य, उत्सव आणि स्थापत्यशास्त्र अनुभवण्याचा संधी देते.

• भारताला विविध ललितकलांचा वारसा लाभलेला आहे. ठिकठिकाणी ललित महोत्सव साजरे होत असतात. या महोत्सवांसाठी केल्या जाणाऱ्या पर्यटनाला 'सांस्कृतिक पर्यटन' असे म्हणतात.
• प्राचीन इमारती, किल्ले, मंदिरे, ऐतिहासिक स्मारकांना, भेटी देणे, एखाद्या स्थळाची स्थानिक संस्कृती, इतिहास समजून घेण्यासाठी त्या स्थळाला भेट देणे हे सांस्कृतिक पर्यटन होय.
• दर्जेदार शिक्षण संस्थांना भेटी देऊन त्यांच्या परंपरा समजून घेण्यासाठी केलेले पर्यटन, विविध भागांतील सण-उत्सवांच्या पद्धती पाहण्यासाठी केलेले पर्यटन,
• स्थानिक लोकांच्या जीवनशैली, परंपरा, आणि विशेषत: भोजन संस्कृतीचा अनुभव घेणे. हे सांस्कृतिक पर्यटनातच मोडते.

(v) आरोग्यविषयक पर्यटन :

• भारतात पाश्चात्त्यांच्या वैदयकीय सुविधांपेक्षा दर्जेदार व स्वस्त वैद्यकीय सुविधा मिळतात. नवीन तंत्रज्ञान व तज्ज्ञ सर्जन भारतात उपलब्ध आहेत.
• भारतात सूर्यप्रकाश मुबलक असल्याने त्याचा लाभ घेण्यासाठी परदेशी लोक येथे येतात.
• योगशिक्षण आणि आयुर्वेद उपचार ही भारताची उपलब्धी आहे. म्हणूनच पाश्चात्त्य देशांतील अनेक लोक उपचारांसाठी भारतात येतात.
• हे पर्यटन आरोग्यविषयक पर्यटनात मोडते.

(vi) कृषी पर्यटन :

• शेती आणि शेतीशी संबंधित उपक्रम पाहण्यासाठी केलेला प्रवास म्हणजे 'कृषी पर्यटन' होय.
• कृषी पर्यटन म्हणजे कृषि आणि पर्यटनाच्या संयोगातून निर्माण होणारे एक क्षेत्र आहे. यात लोकांना कृषी जीवनशैली, परंपरा, शेतीचे तंत्रज्ञान, आणि स्थानिक खाद्य उत्पादनांचा अनुभव घेण्याची संधी दिली जाते. हे मुख्यतः ग्रामीण भागात विकसित होते आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना देण्याचे काम करते.
• कृषी संशोधन केंद्रे, कृषी विदयापीठे यांना दिलेल्या भेटी कृषी पर्यटनात मोडतात.
• इस्त्राएलसारखी राष्ट्रे शेतीच्या क्षेत्रात जे अभिनव प्रयोग करतात, तंत्रज्ञान विकसित करतात, अशी ठिकाणे पाहण्यासाठी, अभ्यासण्यासाठी केलेले ते 'कृषी पर्यटन' होय.
• शेतीच्या आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या माहितीसाठी शेतकरी, विद्यार्थी, शहरी लोक जात असतात. परदेशी लोकही येतात. यामुळे आज कृषी पर्यटन झपाट्याने वाढत आहे.

(vii) क्रीडा पर्यटन :

• खेळांमध्ये भाग घेण्यासाठी किंवा खेळांचे सामने पाहण्यासाठी केलेले पर्यटन म्हणजे 'क्रीडा पर्यटन' होय.
• विसाव्या शतकात उदयास आलेला हा नवा पर्यटन प्रकार.
• विम्बल्डन तसेच फ्रेंच, ऑस्ट्रेलियन व अमेरिकन ओपन टेनिस स्पर्धा होतात. दर चार वर्षानी विविध देशांत एशियाड व ऑलिम्पिक स्पर्धा भरवल्या जातात.
• हिमालयीन कार रॅली, महाराष्ट्र व हिंद केसरी कुस्तीस्पर्धा अशाही स्पर्धा होतात.
• आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट, फुटबॉल व हॉकी स्पर्धा दरवर्षी होतात. आंतरराज्य आणि राष्ट्रीय क्रीडा स्पर्धा होतात.
• या स्पर्धामध्ये भाग घेणारे खेळाडू, मार्गदर्शक, पंच, स्पर्धांचे आयोजक आणि प्रेक्षक या सर्वांचे होणारे पर्यटन क्रीडा पर्यटनात मोडते.

(viii) नैमित्तिक पर्यटन :

• जगभरात विविध प्रकारची धार्मिक, साहित्यिक संमेलने होतात.
• आंतरराष्ट्रीय परिषदा व संवाद होतात.
• फिल्म फेस्टिव्हल्स् आयोजित केले जातात. अशा निमित्ताने केली जाणारी ही नैमित्तिक पर्यटने होत.

पर्यटनाचा विकास

आधुनिक काळात पर्यटन ही रोजगाराभिमुख आणि देशाच्या विकासाला मदत करणारी बाब ठरली आहे. म्हणून पर्यटनाच्या विकासासाठी अनेक प्रकारची काळजी घेणे आवश्यक आहे.

(i) पर्यटकांसाठीच्या सोयी :

• पर्यटकांच्या जीविताची सुरक्षितता आणि सुरक्षित वाहतूक याकडे लक्ष देणे
• पर्यटकांना उत्तम दर्जाची निवासव्यवस्था, प्रवासात उत्तम सुखसोयी व स्वच्छ प्रसाधनगृहे उपलब्ध करून दिली गेली पाहिजेत.
• दिव्यांगांच्या पर्यटनातील गरजांकडे विशेष लक्ष दिले गेले पाहिजे.

माहीतीसाठी : चारधाम, बारा ज्योतिर्लिंगे. यामधील बहुसंख्य ठिकाणी लोकांची सोय व्हावी म्हणून पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर यांनी आपल्या व्यक्तिगत गंगाजळीतून लोकोपयोगी कामे केलेली आहेत.

(ii) ऐतिहासिक वास्तूंची घ्यायची काळजी :

• ऐतिहासिक वास्तूंचे विद्रूपीकरण टाळावे.
• भिंतींवर, झाडांवर नावे लिहिणे, मजकूर कोरणे टाळावे.
• जुन्या वास्तूंना भडक रंग देणे, अस्वच्छता करणे टाळावे.
• परिसरस्थळी असुविधा, अस्वच्छता असू नये.

(iii) पर्यटनपूरक महत्त्वाच्या बाबी :

• पर्यटनस्थळांची माहिती स्थानिक भाषेत व इंग्रजीत लिहिलेले फलक असावेत.
• माहिती पुस्तिका, मार्गदर्शिका, नकाशे, इतिहास यांविषयीची पत्रके व पुस्तके उपलब्ध असावीत.
• स्थळांची माहिती सांगणारे, उत्तम वक्तृत्व असणारे व पर्यटनाचे शिक्षण घेतलेले मार्गदर्शक, दुभाषक उपलब्ध असावेत.

याप्रकारे विविध सोयी आणि काळजी घेतल्यासच पर्यटनाचा विकास होऊ शकतो.

ऐतिहासिक स्थळांचे जतन आणि संवर्धन

(i) आपला वारसा :

• भारताला नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित असा दोन प्रकारचा वारसा लाभलेला आहे.
• प्राचीन, मध्ययुगीन आणि अर्वाचीन अशा ऐतिहासिक स्थळांचा हा वारसा आपण जपला पाहिजे.
• ताजमहाल, जंतरमंतर वेधशाळा, महाराष्ट्रातील किल्ले, लेणी इत्यादी ऐतिहासिक वास्तूंचा हा वारसा आपली संस्कृती समृद्ध करतो.
• हजारो परदेशी पर्यटक ही ठिकाणे पाहण्यासाठी भारतात येतात.

(ii) वारशाचे जतन :

ऐतिहासिक वास्तू या प्राचीन इतिहासाची साधने असून तो आपला सांस्कृतिक ठेता आाहे; म्हणून त्यांचे जतन आपण केले पाहिजे.

त्यासाठी पुढील उपाय केले पाहिजेत,

• किल्ले, लेणी इत्यादी वास्तूंत खडकांतून झिरपणाऱ्या पाण्याचा वेळीच बंदोबस्त केला पाहिजे, वास्तूंवर वाढणारी झाडे-झुडपे वेळीच समूळ नष्ट करावीत.
• उष्णता-दमट हवा यांमुळे वास्तूंची हानी होते. नवीन तंत्रज्ञान वापरून ही हानी टाळावी.
• समुद्रात किंवा समुद्रालगत असणाऱ्या प्राचीन वास्तूंची खाऱ्या पाण्यामुळे व हवेमुळे होणारी हानी टाळण्यासाठी उपाययोजना कराव्यात.
• पर्यटकांनी या वास्तू कशा स्वच्छ राहतील, याची काळजी ध्यावी. वास्तूंवर नावे कोरणे, त्यांची नासधूस करणे असल्या गोष्टी टाळाव्यात.
• मानवी विध्वंसनापासून वास्तूंचे जतन होण्यासाठी शासनाने कडक कायदे करावेत.
• ऐतिहासिक वास्तूंचे जतन का करायचे, याबाबत नागरिकांचे प्रबोधन करणेही आवश्यक आहे.
• धरणांत किंवा अन्य प्रकल्पांत पाण्याखाली जाणाऱ्या वास्तू वेळीच अन्यत्र हलवाव्यात.
• या वास्तूंच्या जतनासाठी शासनाबरोबरच नागरिकांनी, स्वयंसेवी संस्थांनी व उदयोजकांनी सढळ हस्ते आर्थिक मदत करावी.

पर्यटनस्थळांच्या जतनासाठी आपण पुढील निश्चय केले पाहिजेत -

• मी पर्यटनस्थळाची स्वच्छता राखीन व कचरा करणार नाही.
• कोणत्याही ऐतिहासिक वास्तूचे विद्रूपीकरण करणार नाही व दुसऱ्यालाही करू देणार नाही.

पर्यटन आणि आतिथ्यक्षेत्रातील व्यावसायिक संधी

(i) पर्यटन - एक व्यवसाय :

• पर्यटन हा सर्वाधिक रोजगार निर्माण करणारा उदयोग आहे.
• हा कायमस्वरूपी व्यवसाय असून नावीन्यपूर्ण प्रयोग करण्यास यात बरीच संधी असते.
• पर्यटनाकडे व्यावसायिक पद्धतीने लक्ष दिले तर तो अधिक फायदेशीर व्यवसाय आहे.
• आधुनिक काळात पर्यटन हा एक स्वतंत्र असा स्थानिक, राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय व्यवसाय बनला आहे.

(ii) परदेशी पर्यटकांपासून होणारे फायदे :

• व्हिसा फीमुळे देशाला महसूल मिळतो.
• प्रवासखर्च, हॉटेल भाडे, खाणे यांचे उत्पन्न मिळते.
• दुभाषाचे, मार्गदर्शकाचे पैसे मिळतात.
• वर्तमानपत्रे, लेखन संदर्भ साहित्य आणि अन्य वस्तूंच्या खरेदीने स्थानिक लोकांना पैसे मिळतात.
• पर्यटनस्थळांची प्रवेश फी मिळते.

(iii) व्यवसाय व रोजगारांच्या संधी :

• स्थानिक बाजारपेठा विकसित होतात.
• हस्तोद्योग व कुटीरोद्योगांना चालना मिळते.
• वस्तूंच्या खरेदी-विक्रीत वाढ होते.
• खाद्यपदार्थांची विक्री वाढते.
• हॉटेल, निवासस्थाने, दुकाने यांत रोजगार वाढतात.
• रिक्षा, टॅक्सी, बस अशा वाहतुकीचे व्यवसाय वाढतात.
• उंट, घोडा, सफारी, मनोरंजनाची ठिकाणे यांत वाढ होते.
• दूध, पालेभाज्या, मासे, मटन, धान्य, फळे यांना उठाव येऊन शेतकऱ्यांना रोजगार मिळतो.

(iv) वारसा मुशाफिरी (हेरिटेज वॉक) :

• ऐतिहासिक वारसास्थळाला भेट देण्यासाठी केला जाणारा प्रवास म्हणजे 'वारसा मुशाफिरी' होय.
• जेथे इतिहास घडला ती ठिकाणे प्रत्यक्ष जाऊन पाहणे, वास्तू पाहणे हे 'हेरिटेज वॉक 'मध्ये मोडते.
• भारत आणि जगभरातच हेरिटेज वॉकचे प्रमाण वाढवण्यासाठी प्रयत्न होतात.
• वास्तूंचे जतन, माहिती प्रसृत करणे, अनुबोधपट तयार करणे असे उपक्रम केले जातात.
• अहमदाबादमधील हेरिटेज वॉक प्रसिद्ध आहे.

अहमदायादमधील 'हेरिटेज वॉक' : अहमदाबाद शहरातील प्रसिद्ध आणि इतिहासाचे दर्शन घडवणारा 'हेरिटेज वॉक' १९ नोव्हेंबर १९९७ पासून सुरू झाला. स्वामीनारायण मंदिर, कालूपूर ते जुम्मा मशीद असा २.५ किलोमीटर अंतराचा हा फेरफटका तीन तासांत पूर्ण होतो. दररोज सकाळी ७.३० ते १०.३० पर्यंत हा वॉक असतो. या फेरफटक्यात एकूण २० ठिकाणे दाखवली जातात. मार्गात प्राचीन मंदिरे, जैन देरासरे, मशिदी, घुमट असलेले उंच स्तंभ, प्राचीन हवेल्या पाहायला मिळतात. या प्रार्थनास्थळांतील कोरीवकाम पाहून मन थक्क होते. लाकडी आणि संगमरवरी दगडांत असलेली ही प्रार्थनास्थळे धार्मिक ऐक्याची प्रतीके आहेत. त्यांतील शिल्पे मुघल, हिंदू, ब्रिटिश आणि पर्शियन शैलीची आहेत. अहमदाबाद शहराच्या सांस्कृतिक जीवनाचे येथे दर्शन घडते. मार्गात हस्तकलेच्या वस्तू, कृत्रिम दागिने यांची बाजारपेठही आहे.

महाराष्ट्रातील पर्यटनाचा विकास :

महाराष्ट्र हे पर्यटनाच्या दृष्टीने वैभवशाली वारसा लाभलेले राज्य आहे.

महाराष्ट्रातील पर्यटनस्थळे :

• लेणी : अजिंठा, वेरूळ, घारापुरी, कार्ले, भाजे, कान्हेरी गुंफा.
• देवस्थाने : पंढरपूर, शिडी, शेगांव, तुळजापूर, कोल्हापूर, नाशिक, पैठण, देहू, आळंदी.
• थंड हवेची ठिकाणे : महाबळेश्वर, पाचगणी, चिखलदरा, माथेरान, लोणावळा, खंडाळा.
• धरणे : कोयनानगर, जायकवाडी, भाटघर, चांदोली-पानशेत, भंडारदरा, खडकवासला.
• अभयारण्ये : दाजीपूर, सागरेश्वर, ताडोबा, कर्नाळा शिवाय पश्चिम घाटावरील कास पठार हे नैसर्गिक रम्य ठिकाण.

पर्यटन महामंडळाची स्थापना : (MTDC)

• इ.स. १९७५ मध्ये 'महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळा 'ची स्थापना करण्यात आली.
• पर्यटनाला चालना देणे हा त्यामागे उद्देश होता.
• महामंडळातर्फे ४७ ठिकाणी बांधलेल्या पर्यटक निवासांत (MTDC) सुमारे चार हजार पर्यटकांची निवासाची सोय होते.