Notes-Marathi Medium-इयत्ता-१० वी-इतिहास-पाठ-९ : ऐतिहासिक ठेव्यांचे जतन-Maharashtra Board

अभ्यासघटक : इतिहासाची साधने आणि त्यांचे जतन काही नावाजलेली संग्रहालये ग्रंथालये आणि अभिलेखागार कोशवाङ्मय

• इतिहासकारांच्या अथक परिश्रमांमुळे आपल्याला आज विविध ऐतिहासिक साधने आणि त्यावर आधारित ग्रंथ उपलब्ध झाले आहेत.
• या मौल्यवान ठेव्यांचे संरक्षण व संवर्धन करण्याचे कार्य संग्रहालये, अभिलेखागारे आणि ग्रंथालये करतात.
• हे संस्थान ऐतिहासिक दस्तऐवज, ग्रंथ आणि पुरावस्तूंचे जतन करून त्यातील निवडक वस्तू प्रदर्शित करतात. तसेच, संशोधन नियतकालिके आणि प्रकाशनांद्वारे शास्त्रशुद्ध माहिती जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवतात.
• प्रदर्शित न केलेले परंतु ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे दस्तऐवज आणि पुरावस्तू संशोधकांसाठी संग्रहालये व अभिलेखागारे उपलब्ध करून देतात, तर ग्रंथालये ग्रंथांचे जतन आणि व्यवस्थापन करतात.

इतिहासाची साधने आणि त्यांचे जतन :

इतिहासाच्या साधनांबाबत करावयाची कामे :

• इतिहासाची साधने मिळवणे.
• मिळालेल्या साधनांच्या नोंदी करून त्यांची सूची तयार करणे.
• हस्तलिखिते, जुने ग्रंथ यांचे जतन करणे.
• पुरावस्तूंच्या स्वरूपातील भौतिक साधनांची साफसफाई करून त्या प्रदर्शित करणे.
• या सर्व कृती करण्यासाठी योग्य ते प्रशिक्षण घेणे.

प्रशिक्षणाची आवश्यकता :

• इतिहासाच्या या साधनांचे जतन आणि हाताळणी करणे हे कौशल्याचे काम असते. प्रत्येक कामाचे कौशल्य व पूर्वतयारी वेगवेगळी असते.
• या सर्व कृती करताना कोणती कौशल्ये आत्मसात करायची, कोणती सावधानता बाळगायची हे माहीत असले पाहिजे.

काही नावाजलेली संग्रहालये :

मध्ययुगात युरोपमधील राजघराण्यातील व्यक्ती आणि श्रीमंत लोकांनी संग्रहित केलेल्या कलावस्तूंच्या व्यवस्थापनाच्या गरजेतून संग्रहालयांची कल्पना उदयाला आली.

पाश्चात्य प्रसिद्ध संग्रहालये :

लुव्र संग्रहालय, फ्रान्स :

• अठराव्या शतकात पॅरिस येथे स्थापन झालेल्या लुव्र संग्रहालयाला फ्रेंच राजघराण्यातील व्यक्तींनी त्यांच्या कलावस्तू भेट दिल्या.
• जगप्रसिद्ध इटालियन चित्रकार लिओनार्दो-द-विंची याने रेखाटलेले 'मोनालिसा' चे चित्रही या संग्रहालयात आहे.
• नेपोलियन बोनापार्ट याने आपल्या स्वाऱ्यांच्या दरम्यान अन्य राष्ट्रांतून आणलेल्या कलावस्तू या संग्रहालयात ठेवल्याने येथील कलावस्तूंचा संग्रह वाढला आहे.
• सध्या या संग्रहालयात अश्मयुगीन ते आधुनिक काळातील सुमारे ३ लाख ८० हजारांहून अधिक कलावस्तू आहेत.

ब्रिटिश संग्रहालय, इंग्लंड :

• अठराव्या शतकात लंडन येथे ब्रिटिश संग्रहालयाची स्थापना करण्यात आली.
• निसर्गशास्त्रज्ञ सर हॅन्स स्लोअन यांनी राजा दुसरा जॉर्ज याला दिलेल्या ७१ हजार वस्तू या संग्रहालयात ठेवण्यात आल्या, ज्यामध्ये ग्रंथ, चित्रे आणि वनस्पतींचे नमुने होते.
• इंग्रजांनी आपल्या वसाहतींमधून आणलेल्या प्राचीन कलावस्तूंमुळे संग्रहालयातील वस्तूंची संख्या वाढत गेली आणि आज ती सुमारे ८० लाखांपर्यंत पोहोचली आहे.
• भारतातील कोहिनूर हिऱ्यासारख्या अनेक मौल्यवान पुरावस्तूंनाही येथे स्थान मिळाले आहे.

नॅशनल म्युझियम ऑफ नॅचरल हिस्टरी, युनायटेड स्टेट्स ऑफ अमेरिका :

• इ.स. १८४६ मध्ये अमेरिकेतील वॉशिंग्टन डी.सी. येथे नॅशनल म्युझियम ऑफ नॅचरल हिस्टरी ची स्थापना झाली.
• हे संग्रहालय स्मिथसोनियन इन्स्टिट्यूशनच्या व्यवस्थापनाखाली कार्यरत असून, नैसर्गिक इतिहासाशी संबंधित आहे.
• येथे प्राणी, वनस्पती, कीटक यांचे हजारो अवशेष आणि जीवाश्म जतन केलेले आहेत. तसेच, मानव प्रजातींचे अश्मीभूत अवशेष, खनिजे, दगड, शंख-शिंपले आणि विविध पुरावस्तूंचे बारा कोटींपेक्षा अधिक नमुने संग्रहित आहेत.
• हजारो पुरातत्त्व संशोधक येथे संशोधन व अभ्यास करतात.

भारतातीय संग्रहालये :

• एशियाटिक सोसायटी ऑफ बेंगॉल या संस्थेतर्फे इसवी सन १८१४ मध्ये कोलकाता येथे 'भारतीय संग्रहालय' हे भारतातील पहिले संग्रहालय स्थापन झाले.
• १८५१ मध्ये चेन्नईत 'गव्हर्नमेंट म्युझियम', तर १९४९ मध्ये दिल्लीत 'राष्ट्रीय वस्तुसंग्रहालय' सुरू झाले.
• मुंबईतील 'प्रिन्स ऑफ वेल्स संग्रहालय' १९२२ मध्ये पूर्ण झाले आणि १९९८ मध्ये त्याचे नामकरण 'छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तुसंग्रहालय' असे झाले.
• भारतात नंतर अनेक संग्रहालये स्थापन झाली, त्यातील काही विद्यापीठांशी संलग्न आहेत.
• या संग्रहालयांमध्ये प्राचीन वस्तू, शस्त्रे, शिल्पे, हस्तकलावस्तू आणि चित्रांचा मोठा संग्रह पहायला मिळतो.

भारतातील प्रसिद्ध संग्रहालये :

• इंडियन म्युझियम, कोलकाता;
• नॅशनल म्युझियम, दिल्ली;
• छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तु संग्रहालय, मुंबई;
• सालारजंग म्युझियम, हैदराबाद;
• द कॅलिको म्युझियम ऑफ टेक्स्टाइल्स, अहमदाबाद

संग्रहालयशास्त्रातील पदवी आणि पदविका अभ्यासक्रम उपलब्ध करून देणाऱ्या भारतातील काही प्रमुख संस्था आणि विद्यापीठे :

• राष्ट्रीय वस्तु संग्रहालय, दिल्ली
• महाराज सयाजीराव विद्यापीठ, वडोदरा
• कोलकाता विद्यापीठ, कोलकाता
• बनारस हिंदू विद्यापीठ, वाराणसी
• अलिगढ मुस्लिम युनिव्हर्सिटी, अलिगढ
• जिवाजी विद्यापीठ, ग्वालियर

ग्रंथालये आणि अभिलेखागार :

ग्रंथालयाची कामे :

• ग्रंथालये ही ज्ञानाची आणि माहितीची भांडारघरे असतात.
• पुरावस्तूंचे संकलन संग्रहालयांत होते, ग्रंथांचे संकलन ग्रंथालयांत होते; तर प्राचीन दस्तऐवज जे प्रदर्शित केले जात नाहीत, त्यांचे जतन अभिलेखागारांत केले जाते.
• ग्रंथांचे संकलन, संयोजन, जतन व संवर्धन ग्रंथालयात केले जाते.
• ग्रंथांची सूची करणे, माहितीच्या स्रोतांचे प्रसारण करणे.
• वाचकांना आवश्यकतेनुसार ग्रंथ उपलब्ध करून देणे.

ग्रंथालय व्यवस्थापनाचे महत्त्व :

• ग्रंथालय म्हणजे केवळ ग्रंथसंग्रह नव्हे, तर त्यांचे योग्य व्यवस्थापनही महत्त्वाचे असते. पद्धतशीर आयोजनामुळे वाचकांना हवी ती पुस्तके सहज मिळतात आणि शोधण्यासाठी वेळ वाया जात नाही.
• उत्तम व्यवस्थापनामुळे ग्रंथांचे जतन व संवर्धन होते, तसेच उत्तम दर्जाची पुस्तके संकलित केली जातात. विविध प्रकारच्या पुस्तकांना स्थान मिळते आणि संगणकीय प्रणाली व आधुनिक सुविधा उपलब्ध होतात.
• कल्पक व्यवस्थापक ग्रंथप्रदर्शन व जाहिरातींमधून वाचकसंख्या वाढवतात, त्यामुळे ग्रंथालयाचा अधिक विस्तार होतो.
• यासाठी ग्रंथालय व्यवस्थापन उत्तम असणे महत्त्वाचे असते.

सर्वाधिक प्राचीन ग्रंथालये :

• इ.स.पू. सुमारे पाचवे शतक ते इ.स. पाचवे शतक या काळातील तक्षशिला विद्यापीठातील ग्रंथालये.
• इसवी सन पूर्व सातव्या शतकातील मेसोपोटेमियातील असिरियन साम्राज्याचा सम्राट असुरबानीपाल याचे ग्रंथालय.
• इसवी सन पूर्व चौथ्या शतकातील इजिप्तमधील अलेक्झांड्रिया येथील ग्रंथालय.

सरस्वती महाल ग्रंथालय :

• तामिळनाडूमधील तंजावर येथे सोळाव्या-सतराव्या शतकात 'सरस्वती महाल ग्रंथालय' बांधले गेले.
• व्यंकोजीराजे भोसले यांनी १६७५ मध्ये तंजावर जिंकल्यानंतर त्यांनी आणि त्यांच्या वंशजांनी या ग्रंथालयाला समृद्ध केले.
• येथे ४९००० प्राचीन ग्रंथ आहेत. यात मोडी लिपीतील ग्रंथ, दस्तऐवज आणि तत्कालीन महत्त्वाची कागदपत्रे संग्रहित आहेत.
• या ग्रंथालयाच्या समृद्धीमध्ये सरफोजीराजे भोसले यांचे मोठे योगदान असल्याने १९१८ साली त्यांचे नाव या ग्रंथालयाला देण्यात आले.

भारतातील ग्रंथालये :

• कोलकाता येथील ‘नॅशनल लायब्ररी’,
• दिल्ली येथील नेहरू मेमोरियल म्युझियम अॅन्ड लायब्ररी’,
• हैदराबाद येथील ‘स्टेट सेंट्रल लायब्ररी’,
• मुंबई येथील ‘लायब्ररी ऑफ एशियाटिक सोसायटी’ आणि ‘डेव्हिड ससून लायब्ररी’

अभिलेखागारे :

• प्राचीन दस्तऐवज, कागदपत्रे, अभिलेखागारांमध्ये ठेवण्यात येतात.
• महत्त्वाच्या नोंदी असलेली कागदपत्रे जतन करणे, कागदपत्रांची सूची तयार करणे, नागरिकांना हवी तेव्हा कागदपत्रे उपलब्ध करून देणे, संपूर्ण व्यवस्थापन संगणकीय प्रणालीशी जोडणे हे अभिलेखागारांचे काम असते.
• अभिलेखागारांमध्ये ठेवलेल्या कागदपत्रांत कोणताही बदल केला जात नाही.
• अभिलेखागारांत ठेवलेल्या कागदपत्रांत कोणताही बदल केला जात नसल्याने ही कागदपत्रे अत्यंत विश्वसनीय मानली जातात.

भारतातील पहिले अभिलेखागार :

• १८९१ मध्ये कोलकाता येथे 'इंपिरियल रेकॉर्ड डिपार्टमेंट' हे पहिले सरकारी अभिलेखागार स्थापन झाले.
• १९११ मध्ये ते दिल्ली येथे हलवण्यात आले.
• १९९८ साली तत्कालीन राष्ट्रपती के. आर. नारायणन यांनी ते 'राष्ट्रीय अभिलेखागार' म्हणून जनतेसाठी खुले केले.
• भारत सरकारच्या सांस्कृतिक मंत्रालयाच्या अंतर्गत हे अभिलेखागार येते.
• या अभिलेखागारात इसवी सन १७४८ पासूनची सर्व भाषांतील कागदपत्रे ठेवलेली आहेत.
• सार्वजनिक, प्राच्यविद्याविषयक, हस्तलिखिते आणि खासगी कागदपत्रे अशा चार प्रकारांत कागदपत्रांच्या नोंदींचे वर्गीकरण केलेले आहे.

अन्य अभिलेखागारे :

• प्रत्येक राज्याचे स्वतःचे असे स्वतंत्र अभिलेखागार असते.
• मुंबई, पुणे, कोल्हापूर, औरंगाबाद व नागपूर येथे महाराष्ट्र शासनाची अभिलेखागारे आहेत.
• पुणे अभिलेखागारात मराठ्यांच्या इतिहासाशी संबंधित मोडी लिपीतील सुमारे पाच कोटी कागदपत्रे आहेत, त्याला 'पेशवे दप्तर' असे म्हणतात.

कोशवाङ्मय :

 कोश : शब्दांचा अर्थसंग्रह म्हणजे 'कोश' होय. शब्दांचा, विविध माहितींचा वा ज्ञानाचा केलेला पद्घतशीर संग्रह म्हणजे 'कोश' होय.

• कोशामध्ये विविध प्रकारच्या ज्ञानाचे संकलन आणि व्यवस्थित मांडणी केलेली असते.
• अचूकपणा, वस्तुनिष्ठता, अद्ययावतता आणि अकारविल्हे म्हणजे वर्णक्रमानुसार रचना हे कोशवाङ्मयाचे गुणविशेष आहेत.
• उपलब्ध ज्ञानाचे व्यवस्थापन सोप्या पद्धतीने वाचकांना करून देणे, हे कोशवाङ्मयाचे उद्दिष्ट असते.
• कोशात सत्याला व वस्तुनिष्ठतेला फार महत्त्व असते.
• कोश हे राष्ट्राच्या अस्मितेचे प्रतीक असून ते समाजजीवनाचा आरसा असतात.

कोशांची आवश्यकता :

• ज्ञान वाचकांपर्यंत पोहोचवले जाते.
• वाचकांची जिज्ञासा पूर्ण करण्याचा प्रयत्न होतो.
• वाचकांच्या मुद्द्यांचा, समस्यांचा उलगडा होतो.
• अभ्यासकाला ज्ञानाचा पूर्वसंग्रह उपलब्ध करून देऊन त्यात अधिक भर घालण्याची, संशोधन करण्याची प्रेरणा कोश देतात.
• कोशवाङ्मय राष्ट्राच्या सांस्कृतिक, बौद्धिक प्रगतीचे प्रतीक असतात.
• समाजाच्या गरजेप्रमाणे त्या त्या प्रकारचे कोश तयार होत असतात.
• म्हणून समाजाचा बौद्धिक स्तर उंचावण्यासाठी प्रत्येक भाषिक समाजात कोशवाङ्मय निर्माण होण्याची गरज असते.

कोशांचे स्वरूप :

• कोशांची रचना अकारविल्हे म्हणजे वर्णक्रमानुसार केलेली असते.
• प्रत्येक कोशाची निर्मिती निवडलेल्या विषयानुरूप होते; त्यामुळे कोशाचे विषयानुरूप प्रकार केले जातात.
• कोशात महत्त्वाच्या घटना, संज्ञा-संकल्पना व व्यक्ती या घटकांची माहिती दिलेली असते.
• वाचकांची सोय आणि माहिती शोधण्याची सोय व्हावी म्हणून शेवटी सूची दिलेली असते.
• कोशांचे लेखन त्या विषयातील तज्ज्ञांच्या मदतीने होत असते.

कोश आणि इतिहास :

• भूतकाळातील व्यक्ती, घटना आणि प्राचीन संस्कृती यांवर आधारित कोशांची रचना इतिहासाच्या आधारावर केली जाते. कोशकारांना सत्य आणि वस्तुनिष्ठ माहिती मिळवण्यासाठी इतिहासाचा अभ्यास करावा लागतो.
• इतिहास आणि कोश यांचा समान धागा म्हणजे वस्तुनिष्ठता व सत्यता. विश्वसनीयतेसाठी कोशकारांना ऐतिहासिक संदर्भ तपासावे लागतात.
• त्याचप्रमाणे, इतिहास अभ्यासणाऱ्यांना देखील व्यक्ती, संज्ञा, ठिकाणे आणि घटनांची माहिती घेण्यासाठी कोशांची मदत घ्यावी लागते. कारण कोशांची निर्मिती इतिहासाच्या आधारेच होते. त्यामुळे कोणत्याही कोशाला इतिहासाची जोड आवश्यक असते.

पश्चिमेकडील कोश :

• 'नॅचरल हिस्टरी' हा इसवी सनाच्या पहिल्या शतकामधील थोरल्या प्लिनीचा कोश सर्वाधिक प्राचीन कोश मानला जातो.
• अठराव्या शतकातील डेनिस दिदेराँ याचा फ्रेंच विश्वकोश महत्त्वाचा आहे.
• 'एनसायक्लोपीडिया ऑफ ब्रिटानिका' हा १७६७-७१ या काळातील विश्वकोश त्यातील अद्ययावततेमुळे महत्त्वाचा मानला जातो.

भारतीय कोश :

• इ.स.पूर्व सातव्या शतकात लिहिलेले निघंटू (प्राचीन वैद्यकशास्त्राची माहिती), धातुपाठ हे संस्कृत कोश, महानुभाव, बौद्ध व जैन कोश हे मध्ययुगातील कोश होत.
• तसेच छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात रघुनाथ पंडिताने लिहिलेला 'राज्यव्यवहारकोश' हे कोश प्रसिद्ध आहेत.

कोश - समाजाचे मानचिन्ह :

• स्वराष्ट्राची ध्येयधोरणे, जीवनमूल्ये, आदर्श यांचा प्रभाव कोशांवर पडतो.
• राष्ट्राचे तत्त्वज्ञान आणि परंपरा यांचाही प्रभाव कोशांवर पडतो.
• कोशांतून राष्ट्रीय अस्मिता जागी करता येऊ शकते.
• ज्ञानार्जन व ज्ञानप्रसार ही कोशनिर्मितीची प्रेरणा असते.
• समाजाची प्रज्ञा आणि प्रतिभा यांचा आविष्कार कोशरचनेत पाहायला मिळतो; म्हणून कोश हे समाजाचे मानचिन्ह असते.

कोशांच्या सुधारित आवृत्त्यांची आवश्यकता :

• कोशांमध्ये गतकाळातील घटना, व्यक्तींचे कार्य, शब्दांचे अर्थ इत्यादी माहिती दिलेली असते. परंतु काळाच्या गतीबरोबर ज्ञानाचाही विस्तार होत असतो.
• नवनवीन तंत्रज्ञान अस्तित्वात येऊन नवीन शब्दांची भर पडते. नव्याने आलेली माहिती, ज्ञान, संकल्पना यांची भाषेत भर पडत जाते.
• नवीन संशोधनामुळे भूतकाळातील घटनांचे संदर्भही बदलत असतात.
• हे सर्व बदल, शब्द व माहिती कोशांमध्ये आली नाही; तर ते कालविसंगत ठरतात.
• म्हणून नव्या ज्ञानाची भर घालून कोश अद्ययावत करण्यासाठी त्यांच्या सुधारित आवृत्त्या काढाव्या लागतात किंवा पुरवण्या काढाव्या लागतात.

कोशरचनेच्या क्षेत्रात उपलब्ध संधी :

• इतिहासाच्या अभ्यासकांसाठी कोशरचनेच्या क्षेत्रात मोठ्या संधी उपलब्ध आहेत.
• कोणत्याही विषयाच्या कोशाला इतिहासाची जोड आवश्यक असते, कारण प्रत्येक विषयाचा स्वतःचा इतिहास असतो.
• त्यामुळे इतिहास अभ्यासक घटना कोश, दिनविशेष, व्यक्तिकोश, संज्ञाकोश, स्थलकोश यांसारख्या विविध कोशांच्या निर्मितीत सहभाग घेऊ शकतात.