Notes-Marathi Medium-इयत्ता-१० वी-राज्यशास्त्र-पाठ-५-भारतीय लोकशाहीसमोरील आव्हाने-Maharashtra Board

लोकशाही :

• लोकशाही व्यवस्था केवळ शासकीय पातळीवर असून चालत नाही; तर ती लोकांपर्यंत पोहोचली पाहिजे.
• लोकशाहीतील लोकांचे हक्क, स्वातंत्र्य अबाधित ठेवण्यासाठी सतत जाणीवपूर्वक प्रयत्न करावे लागतात.
• भ्रष्टाचार, हिंसा, गुन्हेगारीकरण यांसारख्या लोकशाहीला आव्हान देणाऱ्या समस्या वेळीच नष्ट कराव्या लागतात. त्यासाठी लोकांना आणि शासनालाही सतत दक्ष राहावे लागते.

जागतिक पातळीवर लोकशाहीसमोरील आव्हाने :

• लष्करी राजवरटींचा फार मोठा धोका जगभरातील लोकशाही देशांसमोर आहे.
• लोकांचे हक्क आणि स्वातंत्र्य अबाधित ठेवणाऱ्या खऱ्या लोकशाहीचा प्रसार करणे.
• केवळ राजकीय लोकशाही नव्हे; तर खन्या लोकशाहीची अंमलबजावणी करणे.
• लोकशाहीची पाळेमुळे खोलवर रुजवणे.

लोकशाही रुजवण्याचे मार्ग :

• समाजातील सर्व घटकांचे सामीलीकरण करणे.
• सामाजिक संस्थांना स्वायत्तता देणे, म्हणजेच सत्तेचे विकेंद्रीकरण करणे.
• नागरिकांचे सक्षमीकरण करणे.
• स्वातंत्र्य, समता, बंधुता, न्याय, मानवतावाद इत्यादी मानवी मूल्यांचे जतन करून ती सामान्य जनतेपर्यंत नेणे.

 भारतीय लोकशाहीसमोरील आव्हाने :

(i) जमातवाद व दहशतवाद :

• जमातवाद आणि दहशतवाद देशासाठी अत्यंत घातक आहेत..
• धार्मिक श्रेष्ठत्वाची भावना व अन्य धर्मीयांविषयी द्वेषभावना निर्माण होण्याने जमातवाद निर्माण होतो. वाढता जमातवाद दहशतवादाला जन्म देतो.
• वाढत्या जमातवादाने देशात धार्मिक संघर्ष सुरू होतात.
• वाढत्या संघर्षामुळे समाजात धार्मिक तेढ निर्माण होऊन सामाजिक ऐक्य नष्ट होते.
• समाजात दुही निर्माण होऊन दहशतवादी घटना घडून येतात. परिणामी सामाजिक स्थैर्य व स्वास्थ्य नष्ट होऊन लोकशाही धोक्यात येते.
• लोकांचा लोकशाहीतील सहभाग कमी होतो. जमातवादाने देशाचे अतोनात नुकसान होते.

डावे उग्रवादी (नक्षलवादी) :

• भूमिहीन शेतकरी, आदिवासी यांच्यावर जमीनदारांकडून होणारा अन्याय दूर करून त्यांच्याकडील जमिनी बळकावण्यासाठी पश्चिम बंगाल या राज्यात नक्षलवादी चळवळ सुरू झाली.
• या चळवळीवर मार्क्सवादाचा प्रभाव असल्याने त्यांना 'डाव्या विचारसरणीचे' म्हणून संबोधले जाते.
• सुरुवातीच्या उद्दिष्टांपासून भरकटत जाऊन ही चळवळ आता उग्रवादी बनली आहे.
• शेतकरी-आदिवासी यांना न्याय देण्याऐवजी ही चळवळ सरकारला हिंसक पद्धतीने विरोध करीत आहे. राजकीय नेते, पोलीस, लष्कर यांच्यावर सशस्त्र हल्ले केले जात आहेत.

भ्रष्टाचार :

• कायद्याचा भंग करून, वाजवीपेक्षा अधिक पैसे घेणे, स्वतःच्या फायद्यासाठी अधिकारांचा गैरवापर करणे. याला 'भ्रष्टाचार' असे म्हणतात.
• भ्रष्टाचार आर्थिक, सामाजिक, राजकीय, धार्मिक, सरकारी पातळीवर असा सर्वत्र होत असतो.
• अधिकारांचा गैरवापर, निवडणुकीतील गैरप्रकार, लाच देणे वा स्वीकारणे, मालाची साठवणूक करून अधिक किमतीला विकणे हे सर्व भ्रष्टाचाराचेच प्रकार आहेत.
• भारतात सार्वजनिक आणि खाजगी क्षेत्रांत भ्रष्टाचार ही मोठी समस्या बनलेली आहे. वाढत्या भ्रष्टाचारामुळे लोकांचा लोकशाहीवरील विश्वास उडू शकतो.

राजकारणाचे गुन्हेगारीकरण :

• राजकीय व्यवस्थेत गुन्हेगारी प्रवृत्तींचा समावेश होणे, म्हणजेच राजकारणाचे गुन्हेगारीकरण होय. हे गुन्हेगारीकरण विविध मार्गांनी होत असते.
• पैसा आणि गुंडगिरी यांच्या जोरावर पक्ष किंवा उमेदवार मतदारांमध्ये दहशत निर्माण करतात.
• निवडणुकांच्या काळात हिंसाचार घडवून आणतात. राजकीय पक्ष अशा प्रभावशाली व्यक्तींना निवडणुकीचे तिकीट देतात.
• असे उमेदवार निवडून आल्यावर पुन्हा हीच कामे करतात. आर्थिक घोटाळे करतात. विरोधकांना त्रास देतात. काही वेळा त्यांचा जीवही घेतात. राजकारणाचे गुन्हेगारीकरण झाले, की लोकशाही कमकुवत होते.

सामाजिक आव्हाने :

भारतीय लोकशाहीसमोर

• वाढती बेरोजगारी
• व्यसनाधीनता
• साधनसंपत्तीचे असमान वाटप
• गरीब-श्रीमंत यांच्यातील वाढती दरी
• जातिव्यवस्था
• स्त्री-पुरुष असमानता.
• भाषावाद व प्रांतीयता इत्यादी

ही महत्त्वाची सामाजिक आव्हाने आहेत. ही आव्हाने दूर केल्यास लोकशाही अधिक सक्षम होईल.

भारतीय लोकशाही यशस्वी करण्याचे मार्ग :

• सर्व धार्मिक, वांशिक, भाषिक व जातीय गटांना लोकशाहीमधील निर्णय प्रक्रियेत सहभागी करून घेणे.
• गुन्हेगारांना कडक शासन देण्यासाठी न्यायालये स्वतंत्र ठेवणे.
• शासनाबरोबरच सामाजिक व वैयक्तिक पातळीवर लोकशाहीचा अवलंब करणे.
• शासनव्यवहारांच्या सर्वच पातळ्यांवर नागरिकांचा सहभाग वाढवणे.
• समता, स्वातंत्र्य, धर्मनिरपेक्षता, न्याय इत्यादी मूल्यांची वैयक्तिक जीवनातही जोपासना करणे.

लोकशाहीला पूरक ठरणारे शासनाचे उपक्रम :

• सर्व शिक्षा अभियान.
• स्वच्छ भारत अभियान.
• ग्राम समृद्धी योजना.
• स्व-मदत गटांची स्थापना.
• महात्मा गांधी राष्ट्रीय ग्रामीण रोजगार योजना.
• स्थानिक शासन संस्थांमध्ये स्त्रियांना दिलेले ५० टक्के आरक्षण.