Solutions-Marathi Medium-इयत्ता-१० वी-इतिहास-पाठ-८-पर्यटन आणि इतिहास-Maharashtra Board

(ड) पर्यटन तिकिटे

(अ) पुस्तकांचे

(२) ताडोबा – लेणी

आजच्या काळात परदेश पर्यटनाचे प्रमाण वाढत आहे.

काही मुख्य कारणे :

• वाहतूकाची प्रगती: जहाज, रेल्वे आणि विमान या वाहतूक क्षेत्रांत झालेल्या प्रगतीमुळे आधुनिक काळात आंतरराष्ट्रीय पर्यटन सोपे झाले आहे.
• आर्थिक उदारीकरण: आर्थिक उदारीकरणामुळे लोकांच्या वाहतुका वाजवण्यासाठी अधिक विकल्प उपलब्ध झाले आहे.
• विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा प्रगती: विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे जग अधिक जवळ आले आहे.
• अभ्यास, व्यवसाय, चित्रपटांचे चित्रीकरण यांसारख्या विविध कारणांसाठी लोक जगभरातील ठिकाणांना भेटी देतात.
• खेळ, आंतरराष्ट्रीय परिषदा, संमेलने, ऐतिहासिक-धार्मिक स्थळे पाहणे या उद्देशानेही लोक जगभर हिंडत असतात.

त्यामुळे आजच्या काळात लोकांचे परदेशात जाण्याचे प्रमाण पूर्वापेक्षा वाढत आहे.

भारताला संपन्न असा नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक वारसा लाभला आहे. हा वारसा आपण जपला पाहिजे; कारण -

• आपल्या ऐतिहासिक वास्तू, किल्ले, ठिकाणे ही भावी पिढ्यांसाठी मार्गदर्शक आहेत. या ऐतिहासिक वारशामुळे आपल्याला प्रेरणा व स्फूर्ती मिळते.
• विविधतेने नटलेल्या भारतात अनेक नद्या, पर्वत, जंगले, अभयारण्ये, समुद्रकिनारे आहेत व ते पाहण्यासाठी हजारो पर्यटक परदेशातून येतात.
• भारतीय नृत्य, साहित्य, विविध कला, तत्त्वज्ञान यांचा अभ्यास करण्यासाठी जगभरातील लोक भारतात येतात.
• आपला नैसर्गिक आणि पूर्वजांनी दिलेला सांस्कृतिक वारसा हे आपले वैभव असून तो पुढील पिढ्यांसाठी आपण जपला पाहिजे.

अन्नाच्या शोधासाठी आणि सुरक्षेसाठी अश्मयुगातील माणूस सतत भ्रमंती करीत होता. पण हे त्याचे पर्यटन नव्हते. नवाश्मयुगानंतर काही उद्देशाने माणूस पर्यटन करू लागला.

मानवाला फिरण्याची उपजतच आवड असल्याने प्राचीन काळापासून पर्यटनाला मोठी परंपरा लाभली आहे.

• भारतात पर्यटनाची परंपरा प्राचीन काळापासून चालू आहे.
• जत्रा-यात्रांमध्ये भाग घेण्यासाठी जाणे, तीर्थाटन करणे या धार्मिक हेतूने हे पर्यटन होत असे.
• विद्याभ्यास आणि व्यापार यांसाठीही लोक दूरवर जात असत. नालंदा, तक्षशिला अशा विद्यापीठांत शिकण्यासाठी बाहेरील देशांतील विद्यार्थी येत असत.
• नवीन प्रदेशांचा शोध घेणे, व्यापार करणे व आपल्या धर्माचा प्रसार करणे या हेतूने युरोपीय लोक पर्यटन करीत असत.

• मार्को पोलो या जगप्रवाशाचा जन्म इ.स. १२५४ मध्ये इटलीतील व्हेनिस या शहरात एका व्यापारी कुटुंबात झाला.
• तेराव्या शतकाच्या अखेरीस रेशीम मार्गावरून चीनपर्यंत प्रवास करणारा तो पहिला युरोपियन होय. त्याने लिहिलेले प्रवासवर्णन हा पश्चिम आशियाची माहिती देणारा स्त्रोत ग्रंथ ठरला.
• आशियातील समाजजीवन, सांस्कृतिक जीवन, निसर्ग आणि व्यापार यांची ओळख त्याने आपल्या ग्रंथातून जगाला करून दिली. यातूनच युरोप व आशिया यांच्यात संवाद व व्यापार सुरू झाला.
• भारताच्या दक्षिण किनारपट्टीतूनही त्याने प्रवास केला. दक्षिणेतील मलबार प्रांताचे लोकजीवन, तेथील गूढविद्या यांचेही वर्णन त्याने आपल्या पुस्तकात केले आहे.

• शेती आणि शेतीशी संबंधित उपक्रम पाहण्यासाठी केलेला प्रवास म्हणजे 'कृषी पर्यटन' होय.
• कृषी पर्यटन म्हणजे कृषि आणि पर्यटनाच्या संयोगातून निर्माण होणारे एक क्षेत्र आहे. यात लोकांना कृषी जीवनशैली, परंपरा, शेतीचे तंत्रज्ञान, आणि स्थानिक खाद्य उत्पादनांचा अनुभव घेण्याची संधी दिली जाते. हे मुख्यतः ग्रामीण भागात विकसित होते आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना देण्याचे काम करते.
• कृषी संशोधन केंद्रे, कृषी विदयापीठे यांना दिलेल्या भेटी कृषी पर्यटनात मोडतात.
• इस्त्राएलसारखी राष्ट्रे शेतीच्या क्षेत्रात जे अभिनव प्रयोग करतात, तंत्रज्ञान विकसित करतात, अशी ठिकाणे पाहण्यासाठी, अभ्यासण्यासाठी केलेले ते 'कृषी पर्यटन' होय.
• शेतीच्या आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या माहितीसाठी शेतकरी, विद्यार्थी, शहरी लोक जात असतात. परदेशी लोकही येतात. यामुळे आज कृषी पर्यटन झपाट्याने वाढत आहे.

आधुनिक काळात पर्यटन ही रोजगाराभिमुख आणि देशाच्या विकासाला मदत करणारी बाब ठरली आहे. म्हणून पर्यटनाच्या विकासासाठी अनेक प्रकारची काळजी घेणे आवश्यक आहे.

पर्यटन उद्योगाच्या यशस्वितेसाठी काही महत्त्वाच्या बाबींची यादी येथे दिली आहे:

• पायाभूत सुविधांची निर्मिती: रस्ते, विमानतळ, रेल्वे, वीज, पाणी आणि इंटरनेट यांसारख्या पायाभूत सुविधांची योग्य व्यवस्था करणे आवश्यक आहे.
• सुरक्षा: पर्यटकांच्या सुरक्षेची खात्री करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. आपत्कालीन सेवा, पोलिस संरक्षण आणि तात्काळ वैद्यकीय सुविधा उपलब्ध असणे आवश्यक आहे.
• शिक्षण आणि प्रशिक्षण: स्थानिक रहिवाशांना पर्यटन उद्योगातील रोजगारांसाठी योग्य प्रशिक्षण देणे आवश्यक आहे. अतिथ्य सेवा, गाईडिंग, भाषा कौशल्य इत्यादींच्या बाबतीत विशेष प्रशिक्षण दिले पाहिजे.
• संवेदनशीलता आणि संवर्धन: पर्यावरण आणि सांस्कृतिक वारसा संवर्धनाच्या बाबतीत संवेदनशीलता असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. पर्यावरणाच्या आणि सांस्कृतिक स्थळांच्या संरक्षिततेसाठी नियमावली तयार करणे आवश्यक आहे.
• गुणवत्तापूर्ण सेवांचे पुरवठा: पर्यटकांना आकर्षित करण्यासाठी आणि त्यांच्या अनुभवास सुधारण्यासाठी उत्तम दर्जाच्या सुविधांची उपलब्धता असणे आवश्यक आहे.
• बाजारपेठ आणि जाहिरात: पर्यटन स्थळांचे योग्य पद्धतीने प्रचार व प्रसार करणे आवश्यक आहे. डिजिटल माध्यमांचा वापर करून जागतिक स्तरावर पर्यटन स्थळांची माहिती पोहोचवली पाहिजे.
• स्थानिक सहभाग: स्थानिक समुदायांना पर्यटनाच्या विकासात सहभागी करून घेणे आवश्यक आहे. यामुळे पर्यटनाचा परिणाम अधिक सकारात्मक होतो आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.
• दिव्यांगांच्या पर्यटनातील गरजांकडे विशेष लक्ष दिले गेले पाहिजे.

या सर्व घटकांची योग्य काळजी घेतल्यास पर्यटनाच्या विकासासाठी मोलाची मदत होऊ शकते

• पर्यटनस्थळांच्या परिसरात बाजारपेठांचा विस्तार होऊन वस्तूंच्या खरेदी-विक्रीत वाढ होते.
• पर्यटकांना आवडणाऱ्या वस्तूंच्या निर्मितीत वाढ होते, त्यामुळे स्थानिक हस्तोदयोग व कुटीरोद्योगांचा विकास होतो.
• स्थानिक खाद्यपदार्थ, हॉटेल व्यवसाय व निवासी व्यवस्था या व्यवसायांचा विकास होतो.
• प्रवाशांच्या वाहतुकीसाठी बस, रिक्षा, टॅक्सी अशा वाहतूक क्षेत्रातील व्यवसाय वाढतात.
• प्रवासी एजंट, पर्यटन मार्गदर्शक (गाईड), फोटोग्राफर इत्यादी नवे रोजगार निर्माण होतात.

थोडक्यात पर्यटन व्यवसायामुळे स्थानिक पातळीवर रोजगारनिर्मिती होते.

आपला परिसर कसा आहे, हे विचारात घेऊन त्याचा पर्यटनाच्या दृष्टीने विकास करायला हवा. त्या दृष्टीने पुढील बाबी करायला हव्यात -

• परिसरातील ऐतिहासिक वास्तू आणि मंदिरे जतन केली पाहिजेत. त्यांची माहिती फलकावर लावणे, स्वच्छतेकडे लक्ष देणे या बाबी विचारात घ्याव्यात. समुद्रकिनारे स्वच्छ करून पर्यटन वाढवता येईल.
• गांडूळ प्रकल्प, शून्य कचरा प्रकल्प, सोलर वीज प्रकल्प, जैविक शेती असे विविध प्रकल्प राबवल्यास ते पाहण्यासाठी पर्यटक येतील.
• परिसरातील कला, संस्कृती, हस्तोद्योग, कुटीरोद्योग यांना चालना दिल्यास हे उद्योग पाहण्यासाठी, खरेदीसाठी पर्यटक येतील.

आपल्या परिसराचा औद्योगिक, भौगोलिक, सांस्कृतिक, शैक्षणिक विकास केल्यास पर्यटन निश्चितच वाढेल,

पर्यटनाशी संबंधित अशी पुढील व्यावसायिक क्षेत्रे आहेत -

• पर्यटकांच्या राहण्यासाठी असणारी निवासस्थाने (लॉजेस) चालवणे, ती बांधण्यासाठी संबंधित असणारे उद्योग.
• खाद्यपदार्थांची दुकाने, हॉटेल्स, खानावळी इत्यादी उदयोग.
• हस्तोद्योग व कुटीरोद्योग आणि त्यांच्या विक्रीची दुकाने.
• हॉटेलांशी संबंधित दूध, भाज्या, किराणा इत्यादी शेती व पशुउद्योग.
• पर्यटकांच्या वाहतुकीसाठी असणारे बस, रिक्षा, टॅक्सी आदी उदयोग.
• प्रवासी एजंटस्, फोटोग्राफर, मार्गदर्शक (गाईडस्), ठिकाणांची माहिती छापणारा मुद्रण व्यवसाय

पर्यटनाचे अनेक प्रकारांत वर्गीकरण करण्यात येते. यांतील प्रमुख तीन प्रकार -

(१) ऐतिहासिक पर्यटन :

• पर्यटन आणि इतिहास यांचे अतूट नाते आहे; म्हणूनच जगभरातील पर्यटकांचा ऐतिहासिक ठिकाणे पाहण्यासाठी ओघ वाढतच आहे.
• आपल्या पूर्वजांचे पराक्रम, त्यांनी निर्मिलेल्या वास्तू पाहणे हा कुतूहलाचा विषय असतो.
• शिवरायांनी बांधलेले किल्ले, राजांचे राजवाडे, स्वातंत्र्य चळवळीतील नेत्यांची स्मारके, महात्मा गांधी, आचार्य विनोबा भावे यांसारख्या विभूतींचे आश्रम अशा ऐतिहासिक स्थळांना पर्यटक भेटी देतात.
• जगभरातच असे ऐतिहासिक पर्यटन मोठ्या प्रमाणात केले जाते.

(२) भौगोलिक पर्यटन :

• अभयारण्ये, समुद्रकिनारे, नद्यांचे
• संगम, लोणारसारखी उल्कापाताने निर्माण झालेली सरोवरे, बेटे, धबधबे, पर्वतराजी व अभयारण्ये हे प्रत्येक देशाचे वैभव असते.
• निसर्गराजीत राहायला, निसर्गाचा आनंद उपभोगायला प्रत्येकालाच आवडतो.
• निसर्गाची ओढ, कुतूहल आणि विरंगुळा यांसाठी जगभरातील लोक अशा ठिकाणांना भेटी देतात. हे भौगोलिक पर्यटन होय.

(३) आंतरराष्ट्रीय पर्यटन :

• आधुनिक काळात झालेल्या वाहतुकीच्या सोयींमुळे आंतरराष्ट्रीय पर्यटन वाढले आहे.
• आंतरराष्ट्रीय परिषदा, विश्वसंमेलने, बैठका, व्यावसायिक कामे, स्थलदर्शन, धार्मिक स्थळांना भेटी आदी निमित्ताने आंतरराष्ट्रीय पर्यटन मोठ्या प्रमाणात चालते.
• आर्थिक उदारीकरण आणि जागतिकीकरण यांमुळे आंतरराष्ट्रीय पर्यटनाला चालना मिळालेली आहे.