Notes-Marathi Medium-इयत्ता-आठवी – सामान्य विज्ञान-पाठ -1-सजीव सृष्टी व सूक्ष्मजीवांचे वर्गीकरण-Maharashtra Board

जैवविविधता व वर्गीकरणाची आवश्यकता (Biodiversity and need of classification) :

• पृथ्वीवरील सजीवांत भौगोलिक प्रदेश, अन्नग्रहण, संरक्षण अशा विविध कारणांनी अनुकूलन होते. एकाच जातीच्या सजीवांतही अनुकूलनामुळे विविध बदल झालेले दिसतात.
• पृथ्वीवरील जमीन व समुद्र यांमधील सर्व सजीव मिळून सुमारे 87 दशलक्ष जाती ज्ञात आहेत.
• प्रचंड संख्येने असणाऱ्या सजीवांचा अभ्यास करण्यासाठी सजीवांतील साम्य व फरक लक्षात घेऊन त्यांचे गट व उपगट करण्यात आले. सजीवांचे गट व उपगट बनविण्याच्या या प्रक्रियेला जैविक वर्गीकरण म्हणतात.
• सृष्टी, संघ, वर्ग, कुल, प्रजाती आणि जाती हा वर्गीकरणाचा पदानुक्रम आहे.

वर्गीकरणाचा इतिहास :

• कार्ल लिनिअस (इ.स. 1735) यांनी सजीवांना 2 सृष्टीत विभागले. वनस्पती व प्राणी (Vegetabilia & Animalia) सृष्टी
• हेकेल (इ.स. 1866) यांनी 3 सृष्टी कल्पिल्या प्रोटिस्टा, वनस्पती व प्राणी.
• चॅटन (इ.स. 1925) यांनी पुन्हा सजीवांचे 2 गट केले - आदिकेंद्रकी व दृश्यकेंद्रकी.
• कोपलँड (इ.स. 1938) यांनी सजीवांना 4 सृष्टीमध्ये विभागले - मोनेरा, प्रोटिस्‍टा, वनस्पती व प्राणी.

रॉबर्ट हार्डींग व्हिटाकर : त्यांनी इ.स. 1969 मध्ये सजीवांची 5 गटांत विभागणी केली.

वर्गीकरणासाठी व्हिटाकर यांनी पुढील निकष विचारात घेतले.

(1) पेशीची जटिलता (Complexity of cell structure) : सजीवांच्या पेशी आदिकेंद्रकी आहेत की दृश्यकेंद्रकी आहेत, हे लक्षात घेतले.

(2) सजीवांचा प्रकार/जटिलता (Complexity of organisms)  : सजीव एकपेशीय आहेत किंवा बहुपेशीय आहेत हे लक्षात घेतले जाते.

(3) पोषणाचा प्रकार (Mode of nutrition): सजीव प्रकाश-संश्लेषण करणारे स्वयंपोषी आहेत की परपोषी आहेत हे लक्षात घेतले जाते. वनस्पती स्वयंपोषी असतात; तर कवके मृतावशेषातून अन्न शोषण करणारे परपोषी सजीव असतात. प्राणी हे भक्षण करून राहणारे परपोषी असतात.

(4) जीवन पद्धती (Life style): पोषणाच्या अनुषंगाने प्रत्येक सजीव निरनिराळ्या पोषण पातळ्यांवर असतो. यालाच जीवन पद्धती असे म्हणतात. वनस्पती उत्पादक असतात, तर प्राणी भक्षक आणि कवकांसारखे सजीव विघटक असतात.

(5) वर्गानुवंशिक संबंध (Phylogenetic relationship) : उत्क्रांती होत असताना आदिकेंद्रकी ते दृश्यकेंद्रकी, एकपेशीय ते बहुपेशीय अशा सोप्या शरीररचनेपासून जटिल रचनेच्या पद्धतीत सजीवांचे वर्ग विकसित होत गेले. यालाच वर्गानुवंशिक संबंध असे म्हणतात.

पंचसृष्टी वर्गीकरण पद्धती :

सूक्ष्मजीवांचे वर्गीकरण (Classification of microbes) :

पृथ्वीवरील एकूण सजीवांमध्ये सूक्ष्मजीव सर्वाधिक संख्येने आहेत. त्यांची विभागणी पुढीलप्रमाणे आहे.

(1) जीवाणू (Bacteria) :

लक्षणे :

• आकार - 1 mm ते 10 mm
• जीवाणू हे मोनेरा सृष्टीतील एकपेशीय आणि आदिकेंद्रीय सूक्ष्मजीव असतात.
• काही जीवाणू एकटेच किंवा स्वतंत्र असतात. काही जीवाणू एकत्र येऊन वसाहती बनवतात.
• जीवाणूंच्या पेशीत केंद्रक व पटलयुक्त अंगके नसतात. मात्र पेशीभित्तिका असते.
• प्रजनन बहुधा द्विखंडीभवनाने म्हणजेच द्विविभाजनाने होते.
• अनुकूल परिस्थितीत जीवाणू प्रचंड वेगाने वाढतात व 20 मिनिटांत संख्येने दुप्पट होऊ शकतात.

उदाहरणे : गोलाणू, दंडगोलाणू, दंडाणू, स्वल्पविरामाकृती, सर्पिलाकार.

 (2) आदिजीव (Protozoa) :

लक्षणे :

• आदिजीव हे प्रोटिस्टा सृष्टीतील एकपेशीय परंतु दृश्यकेंद्रकी पेशी असणारे सजीव होय.
• त्यांचा आकार सूक्ष्म असून सुमारे 200 um इतका असतो.
• त्यांना छद्मपाद, रोमके किंवा कशाभिका असे प्रचलनाचे अवयव असतात.
• यांचे प्रजनन द्विखंडन/द्विविभाजन पद्धतीने होते.
• आदिजीव निरनिराळ्या ठिकाणी आढळतात. जसे, माती, गोडे पाणी व समुद्र इत्यादी.
• काही आदिजीव दुसऱ्या सजीवांच्या शरीरात राहून रोग निर्माण करतात. उदा., एन्टामिबा हिस्टोलिटिका या आदिजीवामुळे आमांश होतो. प्लास्मोडिअम व्हायव्हॅक्स या आदिजीवामुळे मलेरिया होतो.
• यांच्या पोषण पद्धती वेगवेगळ्या असतात. उदा., युग्लीना स्वयंपोषी असतात; तर अमिबा, पॅरामेशिअम परपोषी असून ते गढूळ पाण्यात स्वतंत्र जीवन जगतात.

(3) कवके (Fungi) :

लक्षणे :

• आकार - सुमारे 10 mm ते 100 mm
• कवक सृष्टीत असणारे सजीव परपोषी, असंश्लेषी व दृश्यकेंद्रकी असतात.
• कवके बहुतेक वेळा मृतोपजीवी असून ते कुजलेल्या कार्बनी पदार्थांवर जगतात.
• 'कायटीन' या जटिल शर्करेपासून कवकांची पेशीभित्तिका बनलेली असते.
• कवके तंतुरूपी असून आतील पेशीद्रव्यात असंख्य केंद्रके असतात.
• कवकांतील प्रजनन लैंगिक पद्धतीने होते किंवा अलैंगिक पद्धतीने होते. अलैंगिक पद्धतीने प्रजनन होत असताना द्विखंडन किंवा मुकुलायन होते.
• उदा., यीस्ट, कॅन्डीडा, आळंबी, मश्रूम, किण्व (बेकर्स यीस्ट), बुरशी, अॅस्परजिलस, पेनिसिलिअम,

(4) शैवाले (Algae) :

लक्षणे :

• आकार - सुमारे 10 mm ते 100 mm
• जलीय (पाण्यात वाढणारे).
• दृश्यकेंद्रकी, एकपेशीय, स्वयंपोषी सजीव.
• प्रकाश-संश्लेषण करू शकणारे- पेशींमध्ये हरित लवक.
• शैवालांच्या थोड्या प्रजाती एकपेशीय आहेत, तर इतर सर्व शैवाले बहुपेशीय असून नुसत्या डोळ्यानी दिसतात.

उदाहरणे :  क्लोरेल्ला, क्लॅमिडोमोनास.

 (5) विषाणू (Virus) :

लक्षणे :

• विषाणू हे सूक्ष्मजीव साधारणतः 10 nm ते 100 nm इतक्या सूक्ष्मतेचे असतात. त्यांना सजीव-निर्जीवांच्या सीमारेषेत धरले जाते. विषाणू हे जीवाणूंच्या 10 ते 100 पटींनी लहान असून फक्त इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शीनेच ते दिसू शकतात.
• सामान्यतः त्यांना सजीव मानले जात नाही, परंतु ते स्वतःप्रमाणे प्रतिकृती तयार करू शकतात.
• विषाणू स्वतंत्र कणांच्या रूपात असतात. डी-ऑक्सिरायबोन्युक्लिक आम्ल किंवा रायबोन्युक्लिक आम्ल यापासून विषाणू बनतात. ते लांबलचक रेणू असून त्यांना प्रथिनांचे आवरण असते.
• विषाणू केवळ वनस्पती व प्राण्यांच्या जिवंत पेशींतच राहू शकतात. ज्या वेळी विषाणू संसर्ग करतात, त्या वेळी ते या यजमान पेशींच्या मदतीने स्वतःची प्रथिने तयार करून
• स्वतःच्या असंख्य प्रतिकृती निर्माण करतात.
• त्यानंतर यजमान पेशींचा नाश होतो व विषाणूंच्या प्रतिकृती मुक्त होतात. हे मुक्त विषाणू संसर्गजन्य असल्याने ते नव्या पेशींना संसर्ग करतात.

उदाहरणे :

• मानव - पोलिओ विषाणू, · इन्फ्लुएंझा विषाणू, · HIV - एड्स विषाणू.
• गुरे – पिकोर्ना विषाणू (Picorna virus).
• वनस्पती - टोमॅटो विल्ट विषाणू, · तंबाखू मोझाईक विषाणू इत्यादी.
• जीवाणू- बॅक्टेरिओफाज.