Notes-Marathi Medium-इयत्ता-आठवी – सामान्य विज्ञान-पाठ -2-आरोग्य व रोग-Maharashtra Board

अभ्यासघटक : संसर्गजन्य रोग/संक्रामक रोग असंसर्गजन्य रोग जेनेरिक औषधे जीवनशैली आणि आजार

आरोग्य (Health) :

आजारपण : आजारी पडणे म्हणजे आपले स्वास्थ्य बिघडणे होय.

• काही आजार घरगुती उपचारांनी बरे होतात. त्यामुळे जरी रोगाचा संसर्ग झाला तरी त्याने होणारा त्रास थोड्याच कालावधीसाठी असतो.
• पण काही वेळेला अशा उपायांनी बरे वाटत नाही. अशा वेळेला डॉक्टरांनी केलेल्या उपचारांचीच गरज भासते.

आरोग्य (Health) : शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिकरीत्या पूर्णपणे सुदृढ असण्याची स्थिती म्हणजे आरोग्य होय.

रोग : शरीराच्या शारीरिक किंवा मानसिक कार्यातील समतोल ढासळणे किंवा जैविक कार्यात अडथळा येणे म्हणजे रोगाची स्थिती निर्माण होणे. निरनिराळ्या रोगांची लक्षणे भिन्न असतात.

रोगांचे प्रकार : रोगांचे अनेक प्रकार असतात. त्यांचे ढोबळ वर्गीकरण पुढीलप्रमाणे केले जाते.

(अ) संसर्गजन्य रोग/संक्रामक रोग :

संसर्गजन्य रोग/सक्रामक रोग : जे रोग दूषित हवा, पाणी, अन्न किंवा वाहक (कीटक व प्राणी) यांद्वारे पसरतात त्यांना संसर्गजन्य रोग असे म्हणतात. उदा., क्षय, कावीळ, कुष्ठरोग, सर्दी-खोकला इत्यादी.

• रोग्याच्या सतत सहवासामुळे त्याच्या शरीरातले रोगजंतू हवेवाटे वा अन्य मार्गाने दुसऱ्या निरोगी माणसाच्या शरीरात शिरतात. अशा वेळी संसर्गजन्य रोगांचा प्रादुर्भाव होतो.
• जीवाणू, विषाणू किंवा आदिजीव यांच्या अकस्मात हल्ल्यामुळे संसर्गजन्य रोग होत असल्याने त्याची लक्षणे त्वरित दिसून येतात.
• संसर्गजन्य रोगांवर प्रतिजैविके अथवा आदिजीव, जंत असे वाहक मारण्यासाठी औषधे उपलब्ध असतात.

काही महत्त्वाचे संसर्गजन्य रोग :

(i) क्षय (Tuberculosis) :

• कारक : जीवाणू (मायकोबॅक्टेरिअम ट्युबरक्युली)
• संक्रमणाचे माध्यम : रोग्याच्या थुंकीतून, हवेमार्फत प्रसार, रोग्याच्या सान्निध्यात दीर्घकाळ असणे, रोग्याच्या वस्तू वापरणे.
• लक्षणे : दीर्घमुदतीचा खोकला, थुंकीतून रक्त पडणे, वजन कमी होणे, श्वासोच्छ्वास प्रक्रियेत त्रास
• उपाय व उपचार : बी. सी.जी. लस टोचून घ्यावी, रुग्णास इतरांपासून वेगळे ठेवावे. नियमित औषध घ्यावे. DOT हा उपचार पूर्ण व नियमित घ्यावा.

(ii) कावीळ (Hepatitis) :

• कारक : विषाणू (हेपॅटीटीस A,B,C,D,E)
• संक्रमणाचे माध्यम : पाणी, रुग्णासाठी वापरलेल्या सुया, रक्तपराधन
• लक्षणे : भूक मंदावणे, गर्द पिवळी लघवी, थकवा, मळमळ, उलटी, राखाडी विष्ठा (मल)
• उपाय व उपचार : पाणी उकळून व गाळून प्यावे, स्वच्छतागृहाचा वापर करण्यापूर्वी व नंतर हात साबणाने स्वच्छ धुवावेत.

 (iii) अतिसार (हगवण) (Diarrhoea) :

• कारक : जीवाणू, विषाणू शिगेल्ला बॅसीलस एन्टामिबा हिस्टोलिटीका
• संक्रमणाचे माध्यम : दूषित अन्न व पाणी
• लक्षणे : पोटदुखी, पाण्यासारखे पातळ जुलाब
• उपाय व उपचार : अन्न झाकून ठेवावे, पाणी उकळून व गाळून प्यावे, जलसंजीवनी (ORS) घ्यावी.

(iv) पटकी (Cholera) :

• कारक : जीवाणू (व्हिब्रियो कॉलरी)
• संक्रमणाचे माध्यम : दूषित अन्न व पाणी
• लक्षणे : उलट्या व तीव्र जुलाब, पोट दुखणे, पायांत पेटके येणे.
• उपाय व उपचार : स्वच्छता राखावी, उघड्यावरील अन्नपदार्थ खाऊ नयेत, पाणी उकळून प्यावे, कॉलरा प्रतिबंधक लस घ्यावी.

(v) विषमज्वर (Typhoid) :

• कारक : जीवाणू (सालमोनेला टायफी)
• संक्रमणाचे माध्यम : दूषित अन्न व पाणी
• लक्षणे : भूक मंदावणे, डोकेदुखी, मळमळ, पोटावर पुरळ उठणे, अतिसार, 104°F पर्यंत ताप येणे.
• उपाय व उपचार : स्वच्छ व निर्जंतुक पाणी प्यावे, लसीकरण करून घ्यावे, सांडपाण्याची विल्हेवाट योग्य रीतीने करावी.

सद्यःस्थितीतील काही महत्त्वाचे रोग :

(i) डेंग्यू (Dengue) :

प्रसार :

• डेंग्यू हा संसर्गजन्य रोग एडिस इजिप्ती प्रकारच्या डासांमार्फत पसरतो.
• हा आजार फ्लेवी व्हायरस या प्रकारातील डेन -1, 2 या विषाणूमुळे होतो.

लक्षणे :

• तीव्र ताप
• तीव्र डोकेदुखी
• उलट्या होणे.
• डोळ्यांच्या खोबणीत दुखणे.
• रक्तबिंबिका प्रमाण कमी होणे.
• शरीरांतर्गत रक्तस्राव होणे.

निदान :

• रक्त चाचणी, रक्ताची प्रयोगशाळेत तपासणी

(ii) स्वाईन फ्लू :

प्रसार :

• स्वाईन फ्लूचा संसर्ग डुकरामुळे किंवा माणसाद्वारे होतो.
• इन्फ्लुएन्झा ए (H₁N₁) या विषाणूमुळे होणारा संसर्ग.
• रोग्याच्या घामातून, नाकातील व घशातील स्राव व थुंकीतून विषाणूंचा प्रसार.

लक्षणे :

• धाप लागणे.
• श्वसनाला अडथळा निर्माण होणे.
• घसा खवखवणे.
• शरीर दुखणे.

निदान :

• रुग्णाच्या घशातील द्रव पदार्थाचा नमुना प्रयोगशाळेत तपासणीसाठी पाठवावा लागतो.

(iii) एड्स :

प्रसार :

• HIV (Human Immunodeficiency Virus) विषाणूमुळे होतो.
• संसर्ग होऊन असुरक्षित विषम लैंगिक संबंधातून व दूषित रक्तातून लागण.

लक्षणे :

व्यक्तिसापेक्ष लक्षणे. मानवाची नैसर्गिक रोगप्रतिकार शक्ती हळूहळू दुर्बल होऊन विविध रोगांची लागण होते.

निदान :

• ELISA ही रक्ताची चाचणी.

डासांमार्फत रोगप्रसार :

• हिवताप- अॅनाफिलीस डासाच्या मादीमुळे.
• हत्तीरोग - क्युलेक्स डासाच्या मादीमुळे.
• डेंग्यू- एडिस डासाच्या मादीमुळे.
• एडिस व अॅनाफिलीस यांचे वास्तव्य स्वच्छ पाण्यात, तर क्युलेक्स डास प्रदूषित पाणी/गटारे येथे असतो.

डासांची पैदास होऊ नये म्हणून उपाय :

• घराभोवती आणि घरामध्ये कोठेही पाणी साचणार नाही याची दक्षता घेणे.
• साचलेल्या पाण्याचा निचरा होत नसेल तर त्यावर कीटकनाशक फवारणी, नगरपालिका / ग्रामपंचायत अशा ठिकाणच्या हिवताप निर्मूलन विभागाकडे तक्रार अर्ज देणे.
• तळी, डबकी असतील तर तिथे गप्पी मासे सोडणे. गप्पी मासे डासाच्या अळ्या खातात, त्यामुळे आपसूकच डासांचे नियंत्रण होते.

राष्ट्रीय विषाणू विज्ञान संस्था : स्वाईन फ्लूच्या निदानासाठी ‘राष्ट्रीय विषाणू विज्ञान संस्था (नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ व्हायरॉलॉजी - एन.आय.व्ही .), पुणे’ व ‘राष्ट्रीय संचारी रोग संस्था (नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ कम्युनिकेबल डिसिजेस – एन.आय.सी.डी) दिल्ली’ येथील प्रयोगशाळेत तपासणीची व्यवस्था उपलब्ध आहे.

लक्षात ठेवा : HIV बाधित व्यक्तीला स्पर्श केल्याने, सोबत जेवल्याने व HIV बाधित व्यक्तीची सेवासुश्रूषा केल्याने एड्स होत नाही. HIV बाधित व्यक्तीसोबत सर्वसामान्य व्यवहार असावा.

प्राण्यांमार्फत होणारा रोगप्रसार :

• मानवाप्रमाणेच पाळीव प्राण्यांना ही निरनिराळ्या आजारांची बाधा होऊ शकते. असे प्राणी काही ठरावीक रोगांचे वाहक सुद्धा असू शकतात. त्यांच्या काही आजारांमुळे आपल्याला देखील संसर्ग होण्याची भीती असते.
• कबुतरांमुळे श्वसनसंस्थेच्या बऱ्याच रोगांचा संसर्ग होऊ शकतो. अस्थमा किंवा दमा या रोगाचा संबंध कबुतरांच्या पिसांशी आणि विष्ठेशी असल्याचे आढळून आले आहे.
• उंदीर किंवा घुशी या काही रोगांच्या वाहक असतात. जीवाणुजन्य प्लेग हा रोग उंदराच्या माध्यमातून मानवांत पसरला जातो.
• झुरळे विषमज्वराच्या जीवाणूची वाहक असू शकतात.

रेबीज (Rabies) :

रेबीज प्राणघातक, विषाणुजन्य रोग आहे. हा रोग संसर्ग झालेल्या कुत्रा, ससा, माकड, मांजर इत्यादी चावल्यानंतर होतो. या रोगाचे विषाणू मज्जा तंतूवाटे मेंदूत प्रवेश करतात.

रेबीज रोगाची लक्षणे :

• 2 ते 12 आठवडे ताप राहतो.
• अतिशयोक्‍ती करत वागणे.
• पाण्याची भीती वाटणे.
• जलद्वेष (Hydrophobia) हे या रोगाचे महत्त्वा चे लक्षण आहे. या रोगामध्ये रोगी पाण्याला घाबरत असल्याने त्यास जलसंत्रास असेही म्हणतात.
• कुत्रा चावल्यानंतर या आजाराची लक्षणे 90 ते 175 दिवसांत दिसू लागतात

उपाय : रेबीज प्राणघातक रोग आहे. मात्र रोग होण्यापूर्वी लस देऊन त्यापासून संरक्षण करता येते..

(ब) असंसर्गजन्य रोग :

असंसर्गजन्य किंवा असंक्रामक रोग : जे रोग संसर्गातून किंवा संक्रमणातून पसरत नाहीत, अशा रोगांना असंसर्गजन्य रोग असे म्हणतात.

भारतात मधुमेहाचे प्रमाण जागतिक पातळीवर सर्वांत जास्त आहे. सात कोटी भारतीय मधुमेही आहेत.

लक्षात ठेवा : अयोग्य जीवनशैली म्हणजे चुकीचा आहार-विहार, व्यायामाचा अभाव, अतिरिक्त मानसिक ताण-तणाव, संप्रेरकांचे अनियमित स्त्रवणे इत्यादी मधुमेह, हृदयविकार यांची मुख्य कारणे आहेत.

औषधांचा गैरवापर :

• कधी कधी डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय परस्पर काही व्यक्ती औषधे घेतात. त्यांच्या अतिवापराने आपल्या शरीरावर वाईट परिणाम घडून येतात.
• जास्त प्रमाणात अथवा वारंवार वेदनाशामके (Pain Killers) घेतल्यास चेतासंस्था, उत्सर्जन संस्था, यकृत यावर विपरीत परिणाम होतो.
• प्रतिजैविकांच्या (Antibiotics) अतिवापराने मळमळ, पोटदखी,पातळ जुलाब, अंगावर पुरळ येणे, जिभेवर पांढरे चट्टे पड़णे इत्यादी लक्षणे तयार होतात.

लक्षात ठेवा : प्रत्येक रोग ठरावीक वैद्यकीय कारणांनीच होतो. ज्या लोकांना याचे ज्ञान नसते ते अंधश्रद्धा बाळगतात. उदा., दैवी प्रकोप, दुसऱ्याच्या मत्सरामुळे, मंत्र-तंत्र, जादूटोणा अशा कारणांनी कोणतेही रोग होत नाहीत. योग्य वैद्यकीय उपचारांनीच रोग बरे केले जातात.

जेनेरिक औषधे :

• ज्या औषधांची निर्मिती व वितरण कोणत्याही पेटेंट शिवाय केले जाते त्यांना जेनेरिक औषधे असे म्हणतात. ब्रॅन्डेड औषधांच्या समकक्ष व त्याच दर्जाची असणारी जेनेरिक औषधे तुलनेने स्वस्त असतात.
• जेनेरिक औषधांची मोठ्या प्रमाणावर निर्यात भारतीय कंपन्या करतात. मात्र इथे ब्रॅन्डेड कंपनीच्या नावानेच जास्त किमतीला औषधे विकली जातात.
• अमेरिकेसारख्या देशात 80% जेनेरिक औषधे वापरली जातात. त्यामुळे त्यांच्या देशात औषधावरील शेकडो अब्ज रुपये वाचवले जातात.
• पंतप्रधान जनऔषध योजनेच्या अंतर्गत उत्तम दर्जाची औषधे कमी किमतीत जनतेला 'जनऔषधी स्टोअर्स'मध्ये उपलब्ध झाली आहेत. भारत सरकारने ही योजना 1 जुलै 2015 रोजी सुरू केली आहे.

जीवनशैली आणि आजार :

• जीवनशैली म्हणजे आहार-विहार यामध्ये रोजच्या दिनचर्येचा आणि आहाराचा समावेश होतो.
• उशीरा उठणे, उशीरा झोपणे, आहाराच्या वेळा सारख्या बदलणे, व्यायाम व कष्टाची कामे यांचा अभाव असणे, जंकफूड (अरबट चरबट) खाणे यामुळे आजारी पडण्याचे प्रमाणे वाढले आहे.
• आजारी पडण्याचे प्रमाण कमी करायचे असेल तर योग्य झोप, योग्य आहार या व्यतिरिक्त योगासने, प्राणायाम आणि व्यायाम करणे आवश्यक आहे. तसेच व्यायामसुद्धा आपल्या शरीराला झेपेल असाच करावा.

लसीकरण (Vaccination) :

• लसीकरण केल्याने आजारांना प्रतिबंध करता येतो. बालकांना योग्य लसी देऊन त्यांचे विविध आजारांपासून संरक्षण करता येते.

आरोग्य दिनविशेष  :

• 7 एप्रिल - जागतिक आरोग्य दिन
• 14 जून - जागतिक रक्तदान दिन
• 29 सप्टेंबर - जागतिक हृदय दिन
• 14 नोव्हेंबर - जागतिक मधुमेह दिन