Solutions-Marathi Medium-इयत्ता-आठवी – सामान्य विज्ञान-पाठ-17- मानवनिर्मित पदार्थ-Maharashtra Board

प्‍लॅस्टिकमध्‍ये आकार्यता हा गुणधर्म आहे, म्‍हणून त्‍याला हवा तो आकार देता येतो.

मोटारगाड्यांना टेफ्लॉन चे कोटिंग करतात.

थर्माकोल 100 °C हून अधिक (सुमारे 240 °C) तापमानाला द्रव अवस्‍थेत जातो.

जलकाच/वॉटरग्लास/अल्कली सिलिकेट काच पाण्‍यात विरघळते.

(1) शिसेयुक्त काच - विजेचे दिवे

(2) बॅकेलाईट - इलेक्ट्रिक स्विच

(3) थर्मोकोल - प्लेट्स

(4) प्रकाशीय काच - भिंगे

(5) पॉलीप्रोपिलीन - चटया.

पॉलीस्टाइरीन या संश्लिष्ट पदार्थापासून थर्मोकोल बनवला जातो.

PVC, म्हणजेच पॉलीविनाईल क्लोराइड हे बाटल्या, रेनकोट, पाइप, हँडबॅग, बूट, विद्युतवाहक तारांची आवरणे, फर्निचर, दोरखंड, खेळणी इत्यादी बनवण्यासाठी वापरले जाते.

काचेतील प्रमुख घटक सिलिका आणि सिलिकेट हे आहेत.

प्लॅस्टिक हे पेट्रोकेमिकल्सपासून बनवले जाते आणि त्याच्या निर्मितीचा प्रक्रियेत अनेक टप्पे असतात.

• नैसर्गिक वायू, क्रूड तेल, दगडी कोळसा, खनिजे आणि वनस्पती अशा विविध नैसर्गिक पदार्थांपासून प्लास्टिक उत्पादन केले जाते.
• सर्वांत सुरुवातीला पहिले संश्लेषित प्लॅस्टिक हे सेल्युलोज या वनस्पती आणि झाडांपासून मिळणाऱ्या पदार्थांपासून बनवले गेले. हे सेल्युलोज काही रसायनांसोबत तापवल्यानंतर त्यापासून प्लास्टिकसारखा पदार्थ तयार झाला.
• त्यानंतरच्या काळात नैसर्गिक वायू क्रूड तेल आणि दगडी कोळशात असणाऱ्या वेगवेगळ्या कच्च्या मालापासून प्लास्टिकनिर्मिती करण्यात येऊ लागली. यापैकी बरेचसे प्लास्टिक हे हायड्रोकार्बनपासून बनवण्यात येते.
• साध्या व समान रेणूंच्या साखळीने प्लास्टिकची रचना झालेली असते. या साखळ्यांना पॉलीमर असे म्हणतात. म्हणूनच निरनिराळ्या प्रकारच्या प्लास्टिकचे नाव पोलीने सुरू होते, उदा., पॉलीइथिलीन, पॉलीप्रोपिलीन, पॉलीस्टाइरीन इत्यादी.
• हे पॉलीमर कार्बन आणि हायड्रोजनपासून बनलेले असतात. तसेच ऑक्सिजन, नायट्रोजन, सल्फर, क्लोरीन, फ्लुओरिन, फॉस्फरस किंवा सिलिकॉन असेही घटक त्यात असतात.
• कारखान्यांत योग्य त्या रासायनिक प्रक्रिया करून प्लास्टिकनिर्मिती केली जाते.

• प्लास्टिक हा पदार्थ अविघटनशील आहे. म्हणून कोणत्याही परिसंस्थेत टाकले तरी ते पुढची कित्येक वर्षे तसेच न बदलता ते पडून राहते.
• हे एक अत्यंत घातक प्रदूषित आहे. याच्या विल्हेवाटीसाठी काहीही उपाय नाहीत; त्यामुळे पर्यावरणात खूप प्रदूषण होते.
• जर प्लास्टिक पाण्यात फेकले तर जलचर प्राण्यांची हानी होते. कासवांसारखे अनेक प्राणी त्यांना शैवाल समजून खातात. आणि परिणामी गुदमरून मरतात.
• भू-परिसंस्थेमध्ये फेकलेले प्लास्टिक चरणाऱ्या प्राण्यांच्या शरीरात जाऊन त्यापासून त्यांना हानी पोहोचू शकते.
• जर प्लास्टिक जाळले तर तयार होणारा वायू अतिशय विषारी असतो. त्याने मोठ्या प्रमाणावर हवा प्रदूषण होऊ शकते.
• भूमी-भरण क्षेत्रात कित्येक वर्षे प्लास्टिक तसेच पडून राहते.

उपाययोजना:

• पुनर्वापर आणि पुनर्निर्मिती: प्लॅस्टिक पुनर्वापर करून त्यांचा योग्य वापर करणे.
• कमीतकमी वापर: प्लॅस्टिकचा वापर कमी करणे आणि त्याऐवजी पर्यावरणपूरक पदार्थांचा वापर करणे.
• शिक्षण आणि जागरूकता: प्लॅस्टिकच्या वापराच्या मर्यादा आणि पुनर्वापराच्या फायद्यांविषयी लोकांना शिक्षित करणे.
• नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर: प्लॅस्टिक निर्मितीत पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञानाचा वापर करणे.
• नियमन: शासनाने प्लॅस्टिकच्या उत्पादनावर आणि वापरावर कठोर नियम लावणे.

या उपाययोजना वापरून आपण प्लॅस्टिकच्या नकारात्मक परिणामांना कमी करू शकतो आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करू शकतो.

काच एक अत्यंत उपयुक्त आणि पुनर्वापर करण्यायोग्य सामग्री आहे, परंतु त्याचा पर्यावरण आणि मानवी आरोग्यावर काही नकारात्मक परिणाम देखील होऊ शकतो.

• काचनिर्मिती सुमारे 1500 °C या खूप उच्च तापमानाला करण्यात येते. त्या इंधनाच्या ज्वलनामुळे सल्फर डायऑक्साइड, नायट्रोजन डायऑक्साइड, कार्बन डायऑक्साइड असे वायू वातावरणात सोडले जातात. या वायूंमुळे हरित गृह परिणाम होतो.
• तसेच काच हा अविघटनशील पदार्थ असल्यामुळे त्यापासून प्रदूषण होते.
• काचेच्या टाकाऊ वस्तूंचे तुकडे पाण्याबरोबर जलाशयात वाहून गेल्यास त्यांच्या धारेमुळे तेथील वनस्पती, प्राणी आणि एकूणच अधिवासावर प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो.
• काचेच्या तुकड्यांमुळे सांडपाण्याची गटारे तुंबू शकतात.
• काचेचे टाकाऊ पदार्थ भूमीवरच्या सर्वच प्राण्यांना इजा करू शकतात.

उपाययोजना:

• पुनर्वापर: काचेच्या वस्तू पुनर्वापर करून त्यांचा योग्य वापर करणे.
• कमी वापर: शक्य तिथे काचेचा वापर कमी करणे आणि इतर पर्यावरणपूरक पर्यायांचा वापर करणे.
• शिक्षण आणि जागृती: लोकांना काच पुनर्वापराचे फायदे आणि योग्य नष्टकरणाविषयी शिक्षित करणे.
• संशोधन आणि विकास: अधिक पर्यावरणपूरक काच निर्मितीच्या तंत्रज्ञानावर संशोधन करणे.

काच एक अद्वितीय संसाधन आहे, आणि जर आपल्याला त्याच्या नकारात्मक परिणामांना तोंड द्यायचे असेल तर योग्य उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.

थर्मोकोलच्या अतिवापराचे पर्यावरण व मानवावर होणारे दुष्परिणाम :

• रोगांस निमंत्रण आणि कर्करोगजन्य परिणाम : स्टायरीन हा कर्करोगजन्य घटक (कॅन्सर निर्माण करणारा) थर्मोकोलमध्ये असतो. त्यामुळे दीर्घकाळ आणि सतत थर्मोकोलच्या सान्निध्यात असणाऱ्या व्यक्तींना रक्ताचा कॅन्सर म्हणजेच Leukaemia आणि लिम्फोमा (Lymphoma) या प्रकारचा कॅन्सर होण्याचा संभव असतो.
• जैवअविघटनशील स्वरूप : नैसर्गिक पद्धतीने थर्मोकोलचे विघटन सहजासहजी होत नाही. जर त्याचा नाश करण्यासाठी ते जाळले तर त्यापासून अतिशय विषारी आणि घातक वायू निर्माण होतात. त्यामुळे अशा कृतीने हवा प्रदूषण होते.
• अतिवापर : थर्मोकोल वापरण्याच्या सुलभतेमुळे आधुनिक युगात मोठ्या प्रमाणातल्या जेवणावळी, पार्ट्या अशा ठिकाणी थर्मोकोलच्या प्लेट्स, पेले, कप इत्यादी वापरले जातात. याच्या विल्हेवाटीचा मोठा प्रश्न तर निर्माण होतोच, पण त्यामुळे आरोग्यावर देखील परिणाम होतो. थर्माकोलच्या भांड्यात ठेवलेले पदार्थ पुन्हा गरम केल्यास त्यात काही प्रमाणात स्टायरीनचा अंश अन्नपदार्थांत विरघळून येतो. अशा आरोग्यास हानिकारक कृती टाळल्या पाहिजेत.
• थर्मोकोल बनवणाऱ्या कंपनीतल्या कामगारांच्या शरीरावर होणारा परिणाम : दीर्घ काळासाठी थर्मोकोल बनवणाऱ्या कंपनीत काम करणाऱ्या व्यक्तींना डोळे, श्वसनसंस्था, त्वचा आणि पचनसंस्थेचे आजार होऊ शकतात. गर्भवती महिलांचा गर्भपात होऊ शकतो. द्रवरूप स्टाइरीनने त्वचा भाजण्याचा संभव असतो.

उपाययोजना:

• पुनर्वापर: थर्माकोलच्या उत्पादने पुनर्वापर करून त्यांचा योग्य वापर करणे.
• पर्यायी सामग्रीचा वापर: थर्माकोलच्या ऐवजी जैवविघटनशील आणि पर्यावरणपूरक सामग्री वापरणे.
• शिक्षण आणि जागरूकता: थर्माकोलच्या वापराच्या मर्यादा आणि पुनर्वापराच्या फायद्यांविषयी लोकांना शिक्षित करणे.
• सुधारित नष्टकरण: थर्माकोल नष्ट करण्यासाठी योग्य पद्धती आणि तंत्रांचा वापर करणे.
• उत्पादन प्रतिबंध: शासनाने थर्माकोलच्या उत्पादनावर आणि वापरावर प्रतिबंध लावणे.

थर्माकोलचा नकारात्मक परिणाम कमी करण्यासाठी आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करण्यासाठी या उपाययोजना उपयुक्त ठरू शकतात.

• प्लास्टिकचा वापर कमीत कमी करावा. सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे कपात किंवा तसेच तेच तेच पुन्हा वापरणे किंवा पुनर्वापर म्हणजेच reuse या मार्गाने देखील प्लास्टिक वापराचे प्रमाण कमी करण्यात येऊ शकते, काही प्लास्टिक पुनर्चक्रीकरण (recycled) करून नव्या स्वरूपात पुन्हा वापरता येऊ शकते. हे तिन्ही उपाय केल्याने प्लास्टिकच्या वापरावर आपसूकच बंधने येतील.
• काही ठिकाणी टाकाऊ प्लास्टिकपासून रस्तेबांधणी करण्यात येते. अशा ठिकाणी जुन्या आणि वापरलेल्या प्लास्टिकची विक्री केल्यास चांगले मूल्य देखील मिळते.
• कोठेही प्लास्टिक टाकणे हे चुकीचे आहे. त्यामुळे घातक परिणाम होतात. त्याऐवजी त्याचे एकत्रीकरण करून ते विकणे अथवा पुनर्चक्रीकरणासाठी पाठवणे हा खचितच चांगला पर्यावरणपूरक मार्ग आहे.

काचनिर्मिती :

• काचनिर्मितीसाठी वाळू, सोडा, चुनखडी आणि अल्प प्रमाणात मॅग्नेशिअम ऑक्साइड यांचे मिश्रण भट्टीमध्ये तापवले जाते.
• वाळू म्हणजेच सिलिकॉन डायऑक्साइड वितळण्यास सुमारे 1700°C तापमान लागते.
• याहून कमी तापमानात (850°C) मिश्रण वितळण्यासाठी मिश्रणात टाकाऊ काचेचे तुकडे टाकण्यात येतात.
• या तापमानाला मिश्रणातील सर्व घटक द्रवरूप होतात. त्यांनतर पुन्हा मिश्रण 1500 °C पर्यंत तापवून नंतर लगेच थंड केले जाते.
• मिश्रण एकदम थंड केल्याने काचेला एकजिनसी अस्फटिक पारदर्शक रूप प्राप्त होते. स्फटिक रूप तयार होत नाही. या प्रकारच्या काचेला सोडा लाइम काच असे म्हणतात.

वाळू, सोडा, चुनखडी, बेरिअम ऑक्‍साइड आणि बोरॉन यांच्‍या मिश्रणातून प्रकाशीय काच तयार केली जाते. प्रकाशीय काच ही अतिशय शुद्ध आणि पारदर्शक असणे आवश्यक असते.

• उपयोग : चष्‍मे , दुर्बिणी, सूक्ष्‍मदर्शी यांची भिंगे बनविण्‍यासाठी केला जातो.

प्लास्टिक हा आधुनिक जगात खूप जास्त प्रमाणात वापरला जाणारा मानवनिर्मित पदार्थ आहे.

• प्‍लॅस्टिकचा उपयोग आरोग्य सेवा क्षेत्रात केला जातो, जसे की सिरिंज, इत्यादी.
• मायक्रोवेव्‍ह ओव्‍हनमध्ये अन्न शिजविण्यासाठी वापरली जाणारी भांडी ही प्लॅस्टिकपासून बनवलेली असतात.
• वाहनांचे ओरखड्यां पासून संरक्षण होण्यासाठी गाडीवर टेफ्लॉन कोटींग (Teflon coating) करण्यात येते. टेफ्लॉन हा एक प्‍लॅस्टीकचाच प्रकार आहे.

प्लास्टिकच्या प्रकारानुसार त्याचे उपयोग निरनिराळे आहेत :

(i) थर्मोप्लॅस्टिक प्रकारचे प्लास्टिक पुढीलप्रकारे वापरण्यात येते :

• पॉलीविनाईल क्लोराइड किंवा PVC हे बाटल्या, रेनकोट, पाइप, हँडबॅग, बूट, विद्युतवाहक तारांची आवरणे, फर्निचर, दोरखंड, खेळणी इत्यादी बनवण्यासाठी वापरले जाते.
• पॉलीस्टाइरीन (PS) या प्रकारचे प्लास्टिक रेफ्रिजरेटरसारख्या विद्युत उपकरणांचे उष्मारोधक भाग, यंत्रांचे गिअर, खेळणी, वस्तूंची संरक्षक आवरणे उदा., सी.डी., डीव्हीडींचे कव्हर, इत्यादीमध्ये वापरले जाते.
• पॉलीईथिलीन (PE) प्रकारचे प्लास्टिक वापरून दुधाच्या पिशव्या, पॅकिंगच्या पिशव्या, मऊ गार्डन पाइप, इत्यादी बनवले जाते.
• पॉलीप्रोपिलीन (PP) वापरून लाऊडस्पीकर व वाहनांचे भाग, दोरखंड, चटया, प्रयोगशाळेतील उपकरणे इत्यादी बनवले जाते.

(ii) थर्मोसेटिंग प्रकारचे प्लास्टिक पुढीलप्रकारे वापरण्यात येते :

• बॅकेलाईट या प्लास्टिकचा वापर रेडिओ, टीव्ही. टेलिफोन यांचे कॅबिनेट, इलेक्ट्रिक स्विच, खेळणी, गृहोपयोगी वस्तू, कुकरचे हँडलवरील आवरण इत्यादी बनवण्यासाठी होतो.
• मेलेमाईन या प्लास्टिकचा वापर कपबश्या, प्लेट, ट्रे यांसारख्या रोजच्या वापरातल्या वस्तू, विमानाच्या इंजिनचे काही भाग, विद्युतरोधक व ध्वनिनिरोधक आवरणे इत्यादी.
• पॉलीयुरेथेन या प्लास्टिकचा उपयोग सर्फबोर्ड, छोट्या बोटी, फर्निचर, वाहनांच्या सीट्स इत्यादींसाठी होतो.
• पॉलीईस्टर या प्लास्टिकपासून तंतुकाच, लेझर प्रिंटर्सचे टोनर्स, कापड इत्यादी बनवले जाते.