स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे
प्रश्न 1. योग्य पर्याय निवडून खालील विधाने पुन्हा लिहा.
(अ) स्थायूच्या कणांमध्ये आंतररेण्वीय बल ........ असते.
(i) कमीत कमी
(ii) मध्यम
(iii) जास्तीत जास्त
(iv) अनिश्चित
स्थायूच्या कणांमध्ये आंतररेण्वीय बल जास्तीत जास्त असते.
(आ) स्थायूंवर बाह्य दाब दिल्यावरसुद्‍धा त्यांचे आकारमान कायम राहते. ह्या गुणधर्माला ........ म्हणतात.
(i) आकार्यता
(ii) असंपीड्यता
(iii) प्रवाहिता
(iv) स्थितिस्थापकता
स्थायूंवर बाह्य दाब दिल्यावरसुद्‍धा त्यांचे आकारमान कायम राहते. ह्या गुणधर्माला स्थितिस्थापकता म्हणतात.
(इ) द्रव्यांचे वर्गीकरण मिश्रण, संयुग व मूलद्रव्य ह्या प्रकारांमध्ये करताना ..... हा निकष लावला जातो.
(i) द्रव्याच्या अवस्था
(ii) द्रव्याच्या प्रावस्था
(iii) द्रव्याचे रासायनिक संघटन
(iv) यांपैकी सर्व
द्रव्यांचे वर्गीकरण मिश्रण, संयुग व मूलद्रव्य ह्या प्रकारांमध्ये करताना द्रव्याचे रासायनिक संघटन हा निकष लावला जातो.
(ई) दोन किंवा अधिक घटक पदार्थ असणाऱ्या द्रव्याला ........ म्हणतात.
(i) मिश्रण
(ii) संयुग
(iii) मूलद्रव्य
(iv) धातुसदृश
दोन किंवा अधिक घटक पदार्थ असणाऱ्या द्रव्याला मिश्रण म्हणतात.
(उ) दूध हे द्रव्याच्या ........ ह्या प्रकाराचे उदाहरण आहे.
(i) द्रावण
(ii) समांगी मिश्रण
(iii) विषमांगी मिश्रण
(iv) निलंबन
दूध हे द्रव्याच्या विषमांगी मिश्रण ह्या प्रकाराचे उदाहरण आहे
(ए) पाणी, पारा व ब्रोमीन यांच्यामध्ये साधर्म्य आहे, कारण तीनही .... आहेत.
(i) द्रवपदार्थ
(ii) संयुगे
(iii) अधातू
(iv) मूलद्रव्ये
पाणी, पारा व ब्रोमीन यांच्यामध्ये साधर्म्य आहे, कारण तीनही द्रवपदार्थ आहेत
(ऐ) कार्बनची संयुजा 4 आहे व ऑक्सिजनची संयुजा 2 आहे. यावरून समजते, की कार्बन डायऑक्साइड ह्या संयुगात कार्बन अणू व एक ऑक्सिजन अणू यांच्यात ........ रासायनिक बंध असतात.
(i) 1
(ii) 2
(iii) 3
(iv) 4
कार्बनची संयुजा 4 आहे व ऑक्सिजनची संयुजा 2 आहे. यावरून समजते, की कार्बन डायऑक्साइड ह्या संयुगात कार्बन अणू व एक ऑक्सिजन अणू यांच्यात 2 रासायनिक बंध असतात.
प्रश्न 2. गटात न बसणारे पद ओळखून स्पष्टीकरण द्या.
(अ) सोने, चांदी, तांबे, पितळ
पितळ. (इतर सर्व धातू आहेत.)
(आ) हायड्रोजन, हायड्रोजन पेरॉक्साइड, कार्बन डायऑक्साइड, पाण्याची वाफ
हायड्रोजन. (इतर सर्व संयुगे आहेत.)
(इ) दूध, लिंबूरस, कार्बन, पोलाद
कार्बन. (इतर सर्व मिश्रणे आहेत.)
(ई) पाणी, पारा, ब्रोमीन, पेट्रोल
पेट्रोल. (इतर सर्व असेंद्रिय संयुगे आहेत.)
(उ) साखर, मीठ, खाण्याचा सोडा, मोरचूद
साखर. (इतर सर्व असेंद्रिय संयुगे आहेत.)
(ऊ) हायड्रोजन, सोडिअम, पोटॅशिअम, कार्बन
कार्बन. (इतर सर्व संयुजा 1 असलेली मूलद्रव्ये आहेत.)
प्रश्न 3. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
(अ) वनस्पती सूर्य प्रकाशात क्लोरोफिलच्या मदतीने कार्बन डायऑक्साइड व पाणी यांच्यापासून
ग्लूकोज तयार करतात व ऑक्सिजन बाहेर टाकतात. या प्रक्रियेतील चार संयुगे कोणती ते ओळखून त्यांचे प्रकार लिहा.
वरील प्रक्रियेतील चार संयुगे : कार्बन डायऑक्साइड, पाणी, ग्लुकोज आणि क्लोरोफिल.
प्रकार : सेंद्रिय संयुगे : ग्लुकोज.
असेंद्रिय संयुगे : कार्बन डायऑक्साइड आणि पाणी.
जटिल संयुगे : क्लोरोफिल.
(आ) पितळ ह्या संमिश्राच्या एका नमुन्यात पुढील घटक आढळले : तांबे (70%) व जस्त (30%).
यामध्ये द्रावक, द्राव्य व द्रावण कोण ते लिहा.
पितळ हे संमिश्र आहे. यात तांबे (70%) व जस्त (30%) असते. सर्वाधिक प्रमाण द्रावणाचे असते. यात तांबे हे द्रावक आहे. द्रावकापेक्षा कमी प्रमाण असणारे जस्त हे द्राव्य आहे व पितळ हे द्रावण आहे.
(इ) विरघळलेल्या क्षारांमुळे समुद्राच्या पाण्याला खारट चव असते. काही जलसाठ्यांची नोंदविलेली क्षारता (पाण्यातील क्षारांचे प्रमाण) पुढीलप्रमाणे आहे :
लोणार सरोवर : 7.9%, प्रशांत महासागर : 3.5%, भूमध्य समुद्र : 3.8%, मृत समुद्र : 33.7%. या माहितीवरून मिश्रणाची दोन वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.
- मिश्रणाच्या घटकांमध्ये कोणतीही रासायनिक अभिक्रिया होत नाही. (पाण्यातील क्षारांचे प्रमाण).
- मिश्रणातील घटक पदार्थ हे एकमेकांत कोणत्याही प्रमाणात मिसळलेले असतात.
- भौतिक पद्धतीने मिश्रणातील घटक सहज वेगळे करता येतात.
प्रश्न 4. प्रत्येकी दोन उदाहरणे द्या.
(अ) द्रवरूप मूलद्रव्य
पारा (Hg), ब्रोमीन (Br2).
(आ) वायुरूप मूलद्रव्य
हायड्रोजन (H2), ऑक्सिजन (O2).
(इ) स्थायुरूप मूलद्रव्य
लोह (Fe), तांबे (Cu), चांदी (Ag).
(ई) समांगी मिश्रण
समुद्राचे पाणी, पाण्यात विरघळलेला मोरचूद.
(उ) कलिल
दूध, रक्त.
(ऊ) सेंद्रिय संयुग
कार्बोदके, ग्लुकोज, युरिआ.
(ए) जटिल संयुग
मॅग्नेशिअमचा समावेश असलेले क्लोरोफिल, लोहाचा समावेश असलेले हिमोग्लोबिन.
(ऐ) असेंद्रिय संयुग
मीठ, गंज, मोरचूद चुनखडी.
(ओ) धातुसदृश
सिलिकॉन, अर्सेनिक.
(औ) संयुजा 1 असलेले मूलद्रव्य
सोडिअम (Na), पोटॅशिअम (K), क्लोरीन (Cl).
(अं) संयुजा 2 असलेले मूलद्रव्य
मॅग्नेशिअम (Mg), कॅल्शिअम (Ca).
प्रश्न 5. पुढे दिलेल्या रेणुसूत्रां वरून त्या त्या संयुगातील घटक मूलद्रव्यांची नावे व संज्ञा लिहा व त्यांच्या संयुजा ओळखा.
KCl, HBr, MgBr2, K2O, NaH, CaCl2, CCl4, HI, H2S, Na2S, FeS, BaCl2
रेणुसूत्र |
मूलद्रव्यांची नावे | संज्ञा | संयुजा |
| KCl | पोटॅशिअम व
क्लोरीन |
K
Cl |
1
1 |
| HBr | हायड्रोजन व
ब्रोमीन |
H
Br |
1
1 |
| MgBr2 | मॅग्नेशिअम व
ब्रोमीन |
Mg
Br |
2
1 |
| K2O | पोटॅशिअम व
ऑक्सिजन |
K
O |
1
2 |
| NaH | सोडिअम व
हायड्रोजन |
Na
H |
1
1 |
| CaCl2 | कॅल्शिअम व
क्लोरीन |
Ca
Cl |
2
1 |
| CCl4 | कार्बन व
क्लोरीन |
C
Cl |
4
1 |
| HI | हायड्रोजन व
आयोडीन |
H
I |
1
1 |
| H2S | हायड्रोजन व
सल्फर |
H
S |
1
2 |
| Na2S | सोडिअम व
सल्फर |
Na
S |
1
2 |
| FeS | आयर्न व
सल्फर |
Fe
S |
2
2 |
| BaCl2 | बेरिअम व
क्लोरीन |
Ba
Cl |
1
1 |
प्रश्न 6. काही द्रव्यांचे रासायनिक संघटन पुढील तक्त्यात दिले आहे. त्या वरून त्या द्रव्यांचा मुख्य प्रकार ठरवा.
| द्रव्याचे नाव | रासायनिक संघटन | द्रव्याचा मुख्य प्रकार |
| समुद्राचे पाणी | H2O + NaCl + MgCl2+... | |
| उर्ध्वपातित पाणी | H2O | |
| फुग्यात भरलेला हायड्रोजन वायू | H2 | |
| LPG सिलिंडरमधील वायू | C4H10 + C3H8 | |
| खाण्याचा सोडा | NaHCO3 | |
| शुद्ध सोने | Au | |
| ऑक्सिजनच्या नळकांड्यातील वायू | O2 | |
| कास्य | Cu + Sn | |
| हिरा | C | |
| मोरचूद | CuSO4 | |
| चुनखडी | CaCO3 | |
| विरल हायड्रोक्लोरिक आम्ल | HCl + H2O |
| द्रव्याचे नाव | रासायनिक संघटन | द्रव्याचा मुख्य प्रकार |
| समुद्राचे पाणी | H2O + NaCl + MgCl2+... |
मिश्रण |
| उर्ध्वपातित पाणी | H2O | संयुग |
| फुग्यात भरलेला हायड्रोजन वायू | H2 | मूलद्रव्य |
| LPG सिलिंडरमधील वायू | C4H10 + C3H8 | मिश्रण |
| खाण्याचा सोडा | NaHCO3 | संयुग |
| शुद्ध सोने | Au | मूलद्रव्य |
| ऑक्सिजनच्या नळकांड्यातील वायू | O2 | मूलद्रव्य |
| कास्य | Cu + Sn | मिश्रण |
| हिरा | C | मूलद्रव्य |
| मोरचूद | CuSO4 | संयुग |
| चुनखडी | CaCO3 | संयुग |
| विरल हायड्रोक्लोरिक आम्ल | HCl + H2O | मिश्रण |
प्रश्न 7. शास्त्रीय कारणे लिहा.
(अ) हायड्रोजन ज्वलनशील आहे, ऑक्सिजन ज्वलनास मदत करतो, परंतु पाणी आग विझवण्यास मदत करते.
हायड्रोजन आणि ऑक्सिजन या मूलद्रव्यांमध्ये रासायनिक अभिक्रिया होऊन पाणी हे संयुग बनलेले आहे संयुगाचे गुणधर्म हे घटक मूलद्रव्यांहून वेगळे असतात म्हणून पाणी जळतही नाही किंवा ज्वलनाला मदतही करीत नाही.
(आ) कलिलाचे घटक पदार्थ गाळणक्रियेने वेगळे करता येत नाहीत.
- कलिल हे विषमांगी मिश्रण आहे.
- कलिलामध्ये कणांचा व्यास 10-5 मीच्या आसपास असतो.
- कलिलांचे कण गालन कागदातून सहजपणे आरपार होतात. कारण कलिलातील कणांच्या व्यासापेक्षा सामान्य गालन कागदाची छिद्रे मोठी असतात.
- म्हणून कलिलाचे घटक पदार्थ गाळण क्रियेने वेगळे करता येत नाहीत.
(इ) लिंबू सरबताला गोड, आंबट, खारट अशा सर्व चवी असतात व ते पेल्यामध्ये ओतता येते.
- लिंबू सरबत हे मिश्रण आहे. लिंबू रस, साखर, मीठ व पाणी यांपासून लिंबू सरबत तयार करतात.
- लिंबू सरबत बनवताना कोणतीही रासायनिक अभिक्रिया होत नाही.
- मिश्रणातील मूळ घटकांचे गुणधर्म बदलत नाहीत म्हणून लिंबू सरबताला गोड, आंबट व खारट अशा सर्व चवी असतात व ते पेल्यामध्ये ओतता येते.
(ई) स्थायुरूप द्रव्याला निश्चित आकार व आकारमान हे गुणधर्म असतात.
स्थायूमध्ये आंतररेण्वीय बल अतिशय प्रभावी असते. त्यामुळे स्थायूचे कण एकमेकांच्या अगदी जवळ असतात व ते आपापल्या ठरावीक जागी स्पंद पावत राहतात. यामुळे स्थायुरूप द्रव्याला निश्चित आकार व आकारमान हे गुणधर्म असतात.
प्रश्न 8. पुढील मूलद्रव्यांच्या जोड्यांपासून मिळणाऱ्या संयुगांची रेणुसूत्रे तिरकस गुणाकार पद्धतीने शोधून काढा.
(अ) C (संयुजा 4) व Cl (संयुजा 1)
पायरी 1 : घटक मूलद्रव्यांच्या संज्ञा लिहिणे
C Cl
पायरी 2 : त्या त्या मूलद्रव्याखाली त्याची संयुजा लिहिणे.
C Cl
4 1
पायरी 3 : बाणांनी दर्शविल्याप्रमाणे तिरकस गुणाकार करणे.
पायरी 4 : तिरकस गुणाकाराने मिळालेले सूत्र : CCl4
(आ) N (संयुजा 3) व H (संयुजा 1)
पायरी 1 : घटक मूलद्रव्यांच्या संज्ञा लिहिणे
N H
पायरी 2 : त्या त्या मूलद्रव्याखाली त्याची संयुजा लिहिणे.
N H
3 1
पायरी 3 : बाणांनी दर्शविल्याप्रमाणे तिरकस गुणाकार करणे.
पायरी 4 : तिरकस गुणाकाराने मिळालेले सूत्र : NH3
(इ) C (संयुजा 4) व O (संयुजा 2)
पायरी 1 : घटक मूलद्रव्यांच्या संज्ञा लिहिणे
C O
पायरी 2 : त्या त्या मूलद्रव्याखाली त्याची संयुजा लिहिणे.
C O
4 2
पायरी 3 : बाणांनी दर्शविल्याप्रमाणे तिरकस गुणाकार करणे.
पायरी 4 : तिरकस गुणाकाराने मिळालेले सूत्र लिहिणे.
C2O4
पायरी 5 : संयुगाचे अंतिम रेणुसूत्र लिहिणे.
(अंतिम रेणुसूत्रामध्ये घटक अणूंची संख्या लहानात लहान व पूर्णांकी असावी यासाठी आवश्यक असल्यास पायरी 4 मधील सूत्रास योग्य त्या अंकाने भागणे.)
तिरकस गुणाकाराने मिळालेले सूत्र C2O4 व 2 ने भागून मिळालेले अंतिम रेणुसूत्र CO2
(ई) Ca (संयुजा 2) व O (संयुजा 2)
पायरी 1 : घटक मूलद्रव्यांच्या संज्ञा लिहिणे
Ca O
पायरी 2 : त्या त्या मूलद्रव्याखाली त्याची संयुजा लिहिणे.
Ca O
2 2
पायरी 3 : बाणांनी दर्शविल्याप्रमाणे तिरकस गुणाकार करणे.
पायरी 4 : तिरकस गुणाकाराने मिळालेले सूत्र लिहिणे.
Ca2O2
पायरी 5 : संयुगाचे अंतिम रेणुसूत्र लिहिणे.
तिरकस गुणाकाराने मिळालेले सूत्र Ca2O2 व 2 ने भागून मिळालेले अंतिम रेणुसूत्र CaO