Solutions-Marathi Medium-इयत्ता-आठवी – सामान्य विज्ञान-पाठ-8-प्रदूषण-Maharashtra Board

हवा प्रदूषण-धुरके

जल प्रदूषण- जीवाणू आणि विषाणूने दूषित अन्न/पाणी

हवा प्रदूषण – परागकणांमुळे

मृदा प्रदूषण

हवा प्रदूषण – वाहतुकीमुळे

(1) शाळेत जाण्यासाठी त्याला एक तास लागतो. (वाहतूक कोंडीमुळे दूषित हवेच्या सान्निध्यात जास्त काळ)

(2) वाहनांची वाहतूक लागते. (हवा प्रदूषण होऊ शकते. इंधनाचे मोठ्या प्रमाणात ज्वलन)

(3) काही दिवसांनी त्याला दम्याचा त्रास व्हायला लागला. (हवा प्रदूषण-मानवी आरोग्यावर परिणाम)

(4) कचऱ्याचे ढीग दिसले. (घनकचरा -जमीन व हवा प्रदूषण)

(5) अनेक ठिकाणी प्राण्यांच्या, मानवी मलमूत्राची दुर्गंधी येत होती. (जैविक प्रदूषण, हवा प्रदूषण)

(6) काही ठिकाणी छोट्या नाल्यातून दुर्गंधी येणारे काळे पाणी वाहताना दिसले. (अयोग्य सांडपाणी व्यवस्थापन - जल प्रदूषण)

(7) काही दिवसांनी त्याला पोटाच्या विकारांचा त्रास व्हायला लागला. (जल प्रदूषण - मानवी आरोग्यावर परिणाम)

(1) कोबाल्टमिश्रित पाणी - अधागवायू,

(2) मिथेन वायू - त्वचेचा कॅन्सर.

(3) शिसेमिश्रित पाणी - मतिमंदत्व.

(4) सल्फर डायऑक्साइड - डोळे चुरचुरणे.

(5) नायट्रोजन डायऑक्साइड - फूप्फुसांवर सूज येणे.        

चूक.

स्पष्टीकरण : वाहत्या पाण्यात कपडे धुतले तरी त्यातील घाण कोठेतरी वाहत जातेच. त्यामुळे प्रदूषण होतेच.

बरोबर.

स्पष्टीकरण : सौर ऊर्जा वापरून वीज निर्माण केली तर प्रदूषण होणार नाही. परंतु भारतात अद्यापही कोळसा वापरून जास्त प्रमाणात ऊर्जानिर्मिती केली जाते व त्यासाठी कोळसा जाळावा लागतो. त्यामुळे वीजनिर्मिती केंद्रातून प्रदूषण होते.

• प्रदूषण : परिसंस्थेला हानिकारक ठरणारे असे नैसर्गिक पर्यावरणाचे दूषितीकरण म्हणजे प्रदूषण होय.
• प्रदूषके : परिसंस्थेच्या नैसर्गिक कार्यात अडथळा आणणाऱ्या आणि वनस्पती, प्राणी आणि मानवावर घातक परिणाम करणाऱ्या पदार्थांना प्रदूषके म्हणतात.

कोळसा, लाकूड, खनिज तेले यांसारख्या इंधनाच्या ज्वलनातून सल्फर व नायट्रोजन यांची ऑक्सा इडे वातावरणात सोडली जातात. ही पावसाच्या पाण्यात मिसळतात व त्यापासून सल्फुरिक आम्ल, नायट्रस आम्ल व नायट्रीक आम्ल तयार होते. ही आम्ले , पावसाचे थेंब किंवा हिमकणांमध्ये मिसळून जो पाऊस किंवा बर्फ पडतो. त्यालाच आम्लवर्षा म्हणतात.

• हरितगृह परिणाम ही एक प्रक्रिया आहे. यामुळे जागतिक तापमानवृद्धी आणि
• वातावरणात बदल होतो.
• पृथ्वीला सूर्यापासून सौर ऊर्जा मिळते. पृथ्वीचा पृष्ठभाग तापतो व काही प्रमाणात ही ऊर्जा शोषून घेतो. त्यापैकी काही ऊर्जा अवरक्त किरणांच्या रूपात परावर्तित होऊन अवकाशात फेकली जाते.
• परंतु प्रदूषणामुळे पृथ्वीच्या सभोवतालच्या वातावरणात CO₂, CH₄ अशा वायूंचा व बाष्पाचा थर निर्माण झाला आहे. अवकाशात फेकली गेलेली काही ऊर्जा या वायूंच्या थरात शोषली जाते. ही किरणे पुन्हा पृथ्वीच्या पृष्ठभागाकडे उष्णतेच्या स्वरूपात फेकली जातात.
• या वाढीव उष्णतामानाला हरितगृह परिणाम असे म्हणतात. हरितगृह परिणाम जागतिक तापमानवाढीस जबाबदार ठरतो.
• CO₂, CH₄, N₂O, CCl₂F₂ आणि HClF₂ यांसारख्या वायूंना हरितगृह वायू असे म्हणतात.
• अधिकाधिक ज्वलनाच्या मानवी कृतींमुळे हरितगृह परिणामाचे गांभीर्य वाढत आहे.

वाढत्या हरितगृह परिणामामुळे :

• जागतिक तापमानवाढ (Global warming)
• हवामानात बदल
• पिकांचे उत्पादन कमी आणि अनियमित होणे
• वन्यजीवांना धोका
• हिमनग व हिमनद्या वितळून समुद्रपातळीमध्ये वाढ

असे घातक परिणाम दिसून येतात.

• दृश्य प्रदूषके : जे प्रदूषणकारी पदार्थ डोळ्यांना सहज दिसून येतात, त्यांना आपण दृश्य प्रदूषके म्हणू शकतो. उदा., घनकचरा, प्लास्टिकच्या वस्तू, प्लास्टिक पिशव्या, पाण्यात तरंगणारे पदार्थ, धातुंच्या वस्तू इत्यादी.
• अदृश्य प्रदूषके : जी प्रदूषके पाण्यात अथवा हवेत संपूर्णपणे मिसळून गेली असतील अशा प्रदूषकांना अदृश्य प्रदूषके म्हणता येईल. उदा., हवेत फवारलेली कीटकनाशके, एरोसोलसारखे पदार्थ, हवेत मिसळलेले अनेक घातक वायू, पाण्यात विद्राव्य असलेले विषारी पदार्थ इत्यादी.

हवा प्रदूषण :

• नव्याने खूप इमारती बांधण्यात येत आहेत; जुन्या इमारती पाडण्यात येत आहेत. त्यामुळे हवेत धुळीचे खूप प्रमाण असते.
• मोटार-सायकलची आणि चारचाकी वाहनांची रहदारी खूप वाढली आहे. त्यामुळे वातावरणात धूर असल्यासारखे वाटते.

जल प्रदूषण :

• मल-मूत्र आणि इतर प्रदूषित पाणी शहरात आणि गावात जलाशयात सोडले जाते.
• समुद्र किनाऱ्यावर खूप सारे मासे मृत्युमुखी पडल्याचे आढळून आले आहे.

मृदा प्रदूषण :

• जमिनीवर कचऱ्याचे ढीग दिसतात. त्यात सुया, जुन्या औपधांच्या डब्या असे काहीबाही दिसते.
• पावसाने आणलेला गाळ, मानवी मलमूत्र, पशू, पक्षी यांची विष्ठा मातीत मिसळल्यामुळे सगळीकडे पसरून दुर्गंधी येते.

वाहने जसे कार, बस, ट्रक इत्यादी विविध प्रकारची प्रदूषके उत्सर्जित करतात. या प्रदूषकांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

• कार्बनमोनोऑक्साइड (CO), : पेट्रोल किंवा डिझेल जळल्यानंतर हा वायू तयार होतो.
• नायट्रोजनऑक्साइड्स (NOx): इंजनमधील उच्च तापमानामुळे हे वायू तयार होतात.
• पार्टिक्युलेटमॅटर (PM): डिझेल वाहनांमधून हा प्रदूषक सर्वाधिक प्रमाणात उत्सर्जित होतो.
• वायवीयहायड्रोकार्बन्स (VOCs): इंधन जळल्यामुळे हे प्रदूषक उत्सर्जित होतात.

ही प्रदूषके वातावरणात मिळतात आणि हवा प्रदूषित करतात. यामुळे मनुष्याच्या आरोग्यावर तसेच पर्यावरणावर नकारात्मक परिणाम होतो. हवा प्रदूषणापैकी 50 टक्क्यांपेक्षा जास्त प्रदूषण वाहनांमुळे होते. या सर्व कारणांमुळे वाहने सर्वांत जास्त हवा प्रदूषण करतात हे लक्षात येते,

प्रदूषण न करणारे वाहने :

• दुचाकी सायकल.
• विजेवर चालणाऱ्या चारचाकी गाड्या
• सी.एन.जी. वर चालणारी वाहने कमी प्रदूषण करतात.

जल प्रदूषणाची नैसर्गिक कारणे :

• कारखान्यांतून बाहेर पडणारा धूर तसाच हवेत सोडू नये. त्यातील दूषित कण हवा यंत्रणेचा वापर करून काढून घ्यावेत. उदा., निरोधक यंत्रणा (Arresters), गाळणी यंत्र (Filters) यांचा वापर बंधनकारक असावा.
• घनकचऱ्याची योग्य विल्हेवाट.
• आण्विक चाचण्या, रासायनिक अस्त्रे यांच्या वापरावर योग्य नियंत्रण.
• CFC निर्मितीवर बंदी/बंधने.
• पर्यायी कच्च्या मालाचा वापर, सुधारित उपकरणांचा वापर आणि सुधारित प्रक्रियांचा वापर करून उत्पादन प्रक्रियेत सुधारणा करता येतात.

• हरितगृह परिणामामुळे पृथ्वीवरची उष्णता टिकून राहते. त्यामुळे जागतिक तापमानात वाढ झाली आहे.
• कार्बन डायऑक्साइड आणि मिथेन यांसारख्या हरितगृह वायूंचे प्रमाण वाढत असल्यामुळे हरितगृह परिणाम वाढतो व त्याचा थेट परिणाम जागतिक तापमानवाढीवर होत आहे.

परिणाम :

• तापमान वाढल्यामुळे पृथ्वीच्या दोन्ही ध्रुवीय प्रदेशातील बर्फ आणि हिमनग वितळत आहेत. यामुळे समुद्राची पातळी वाढत आहे.
• किनारपट्टीचे प्रदेश आणि बेटे पाण्याखाली जातील अशी भीती आहे.
• तापमान-वाढीने अनेक सजीवांच्या प्रजाती नष्ट झाल्या आहेत, असे शास्त्रज्ञ सांगत आहेत.
• वन्य प्राणी स्थलांतरित झाले आहेत.
• ध्रुवीय अस्वल अस्तंगत होण्याचा धोका आहे.
• समुद्राच्या पाण्याचे तापमान वाढल्यामुळे त्यातील प्रवाह बदलले जाऊन चक्रीवादळे, ढगफुटी, हरिकेन अशा नैसर्गिक आपत्ती वाढल्या आहेत.
• पिकांचे उत्पादन कमी होत आहे. जेथे पाऊस पडत नाही अशा ठिकाणी दुष्काळी परिस्थिती निर्माण झाली आहे.

हवा प्रदूषण:

• "शुद्धहवा, सुरक्षित जीवन."
• "प्रदूषणमुक्त हवा, निसर्गाशी नवा नवा."

मृदा प्रदूषण:

• "मातीवाचवा, भविष्य संरक्षित करा."
• "शुद्धमृदा, हरित भूतकाळ."

पाणी प्रदूषण:

• "स्वच्छपाणी, निरोगी जीवन."
• "प्रदूषणरोखा, नद्या वाचवा."