Notes-इयत्ता नववी- इतिहास-पाठ-२ : भारत : १९६० नंतरच्या घडामोडी-Maharashtra Board

स्वातंत्र्योत्तर भारत :

नियोजन आयोगाची गरज :

• भारताने १९५० साली संविधानाचा स्वीकार करून सार्वभौम लोकशाही राष्ट्राची स्थापना केली.
• ब्रिटिश राजवटीचे भारताच्या अर्थव्यवस्थेवर गंभीर परिणाम झाले होते. भारतीय उद्योगांचा व्हास झाला होता.
• विविध भाषा, धर्म आणि जातींनी समृद्ध असलेल्या या देशाला अनेक सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय आव्हाने भेडसावत होती.
• भारताची आर्थिक स्थिती सुधारण्यासाठी देशातील दुर्बल घटकांच्या विकासासाठी विविध योजना राबवण्याची गरज होती.
• अनेक उद्योग उभारून, आधुनिकीकरण करून, भारताला स्वावलंबी बनवणे गरजेचे होते.
• नियोजनाद्वारे सामाजिक न्यायावर आधारलेली अर्थव्यवस्था अस्तित्वात आणायची होती; म्हणून स्वातंत्र्यानंतर १९५० साली दारिद्र्य निर्मूलन व आर्थिक वाढीसाठी भारताने नियोजन आयोगाची स्थापना करून औद्योगिकीकरणाला चालना दिली.
• निवडणुका यशस्वीपणे पार पाडल्या गेल्या, ज्यामुळे लोकशाही परंपरांचा पाया मजबूत झाला आणि देशात राजकीय स्थैर्य निर्माण झाले.
• भारताच्या प्रगतीसाठी घेतलेली ही पावले देशाच्या लोकशाही आणि सामाजिक सुधारणांसाठी महत्त्वाची ठरली.

१९६० चे दशक :

• १९६० च्या दशकात भारताच्या राजकीय परिस्थितीवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव पडणाऱ्या अनेक घडामोडी घडल्या.
• पोर्तुगालच्या राजवटीखालील गोवा, दमण आणि दीव यांच्या मुक्ततेनंतर, हे प्रदेश भारतीय संघराज्यात समाविष्ट झाले.
• त्याच कालखंडात भारत-चीन सीमावर्ती तणाव वाढत गेला आणि अखेरीस १९६२ मध्ये युद्ध झाले, जे मुख्यतः मॅकमोहन रेषेच्या क्षेत्रात घडले.
• या घटनांनी भारताच्या राजकीय, सामरिक आणि परराष्ट्र धोरणांवर दीर्घकालीन प्रभाव टाकला.
• या दशकाने भारताच्या राजकीय इतिहासात महत्त्वपूर्ण वळण आणले आणि राष्ट्रीय सुरक्षेसोबतच प्रदेशवाद आणि आंतरराष्ट्रीय संबंधांवर प्रभाव टाकला.

१९७० चे दशक :

१९८० चे दशक :

• १९८० च्या दशकात पंजाबमध्ये 'खलिस्तान' आंदोलन सुरू झाले.
• भारतीय संघराज्यातून बाहेर पडून वेगळ्या स्वतंत्र 'खलिस्तान' राज्याच्या मागणीसाठी पंजाबमध्ये काही गटांनी आंदोलन सुरू केले.
• या आंदोलनाला पाकिस्तानने पाठिंबा दिल्यामुळे हे आंदोलन अधिकच उग्र झाले.
• या आंदोलनातील अतिरेक्यांनी अमृतसर येथील सुवर्ण मंदिर या शिखांच्या प्रार्थनास्थळाचा आश्रय घेऊन हिंसाचार सुरू केला. या अतिरेक्यांचा निःपात करण्यासाठी सुवर्ण मंदिरात लष्कर पाठवावे लागले.

१९९१ नंतरचे बदल :

१९९१ साली जगात आणि भारतात पुढील महत्त्वपूर्ण घटना घडल्या-

• सोव्हिएत युनियनचे विघटन झाल्याने जगातील शीतयुद्धाला पूर्णविराम मिळाला.
• पी. व्ही. नरसिंहराव मंत्रिमंडळाने आर्थिक उदारीकरणाचे धोरण स्वीकारले.
• उदारीकरणाच्या धोरणामुळे भारताची आर्थिक व्यवस्था भरभराटीस आली.
• याच काळात रामजन्मभूमीचा व बाबरी मशिदीचा प्रश्न ऐरणीवर येऊन त्याचे देशावर दीर्घकाळ परिणाम झाले.

भारतीय अर्थव्यवस्था :

स्वातंत्र्योत्तर काळातील भारतीय अर्थव्यवस्थेची उद्दिष्टे :

• अर्थव्यवस्थेचे आधुनिकीकरण.
• आर्थिक स्वावलंबन.
• सामाजिक न्याय.
• समाजवादी समाजरचना.

पंचवार्षिक योजना :

• उद्योगधंदे उभारून आधुनिकीकरण आणि स्वावलंबन प्राप्त करणे, हे भारताचे उद्दिष्ट होते.
• नियोजनाद्वारे सामाजिक न्यायावर आधारलेली अर्थव्यवस्था आणायची होती.
• भारताने नियोजन आयोगाची स्थापना करून पंचवार्षिक योजना पद्धती सुरू केली.

आर्थिक उदारीकरण :

• नरसिंहराव सरकारने १९९१ साली आर्थिक उदारीकरणाचे धोरण स्वीकारले.
• या धोरणामुळे झालेल्या बदलांना 'जागतिकीकरण' असेही म्हणतात.

आर्थिक उदारीकरणाच्या धोरणाचे परिणाम :

• भारताची आर्थिक व्यवस्था भरभराटीस आली.
• भारतातील परकीय गुंतवणूक वाढली.
• वैज्ञानिक क्षेत्रातील प्रगतीमुळे अर्थव्यवस्था सुधारण्यास मदत झाली.
• माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्रात रोजगाराच्या नव्या संधी उपलब्ध झाल्या.

विज्ञान आणि तंत्रज्ञान :

हरितक्रांती :

• भारतात १९६५ मध्ये हरितक्रांतीच्या चळवळीला सुरुवात झाली.
• डॉ. एम. एस. स्वामीनाथन यांना 'हरितक्रांतीचे जनक' म्हणतात.
• नव्या शास्त्रीय तंत्राचा वापर करून त्यांनी अन्नधान्याचे उत्पादन वाढवले.

धवलक्रांती :

• डॉ. वर्गीस कुरियन यांची गुजरातमधील खेडा जिल्ह्यातील आणंद येथे दुग्धप्रकल्प बोर्डावर नियुक्ती झाली.
• सहकाराच्या माध्यमातून व व्यावसायिक दृष्टी समोर ठेवून हा दुग्धप्रकल्प विकसित केला गेला.
• डॉ. वर्गीस कुरियन यांच्या या प्रयोगाने भारतात दुधाचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात वाढून दूध-उत्पादनात जगाच्या अग्रस्थानी असणाऱ्या देशांत भारताची गणना होऊ लागली.
• डॉ. कुरियन यांनी दूध उत्पादन क्षेत्रात ही 'धवलक्रांती' घडवून आणली.

अणुशक्ती :

• शांततेसाठी अणू ऊर्जेचा वापर करण्याचे भारताचे सुरुवातीपासूनच धोरण राहिलेले आहे.
• डॉ. होमी भाभा यांनी भारतातील अणुशक्ती कार्यक्रमाचा पाया घातला.
• १९७४ साली भारताने प्रथमच अणुचाचण्या केल्या. त्यानंतर १९९८ साली आणखी अणुचाचण्या करून भारत अण्वस्त्रधारी देश बनला.
• भारताने अणुशक्तीचा वापर वीजनिर्मिती, औषधे, संशोधन आणि संरक्षण साहित्याची निर्मिती यांसाठी केला.

अवकाश :

• १९७५ साली भारताने 'आर्यभट्ट' हा पहिला उपग्रह अवकाशात सोडला.
• यशस्वीपणे अवकाश कार्यक्रम योजना आखून भारताने पुढे अनेक उपग्रह अवकाशात सोडले. दूरसंचार क्षेत्रात प्रगती केली.

सामाजिक क्षेत्रातील बदल :

महिला सक्षमीकरण :

• महिला, बालके व वंचित घटकांच्या विकासासाठी भारताने विविध योजना आखल्या.
• मनुष्यबळ विकास मंत्रालयाच्या अंतर्गत महिला आणि बालविकास विभाग निर्माण केला गेला.
• स्त्रियांना सामाजिक न्याय मिळण्यासाठी हुंडा प्रतिबंधक कायदा, समान वेतन कायदा असे कायदे संमत केले.
• संविधान दुरुस्ती करून स्थानिक शासनसंस्थांमध्ये स्त्रियांसाठी राखीव जागा ठेवण्यात आल्या.

मागास वर्गांचे हित :

• समाजातील वंचितांच्या समस्यांवर उपाययोजना करण्यासाठी 'काकासाहेब कालेलकर आयोगा 'नी स्थापना झाली.
• इतर मागास वर्गाच्या समस्यांवर विचार करण्यासाठी १९७८ मध्ये बी. पी. मंडल आयोगाची स्थापना झाली.
• विविध सेवा व संस्थांमध्ये आरक्षणाचे धोरण स्वीकारण्यात आले.
• मागास जातींच्या प्रतिष्ठेसाठी दलित अत्याचारविरोधी कायदा (अॅट्रॉसिटी अॅक्ट) संमत केला.

जागतिकीकरण :

'जागतिकीकरण' म्हणजे जगातील सर्व राष्ट्रांची मिळून एक बाजारपेठ निर्माण करणे होय. म्हणजेच 'जागतिक अर्थव्यवस्था' निर्माण करणे होय.

• जागतिकीकरणामुळे आपल्या राष्ट्राशिवाय जगातील कोणत्याही देशाशी कोणालाही व्यापार करणे शक्य झाले. व्यापारावरील नियंत्रणे नष्ट झाली, आर्थिक उदारीकरण घडून आले.
• उद्योग-व्यवसायात अधिक गुंतवणूक होऊन त्यांचा विस्तार झाला. रोजगाराच्या नव्या संधी निर्माण झाल्या.
• जागतिकीकरणाने अर्थकारण, राजकारण, विज्ञान व तंत्रज्ञान, समाज व संस्कृती अशा सर्वच क्षेत्रांत बदल घडून आले.

जागतिक संघटनात भारताचा सहभाग :

• स्वातंत्र्यानंतर भारत विविध क्षेत्रांत प्रगती करून जागतिक पातळीवर महत्त्वाचा देश ठरला आहे.
• भारत G20, BRICS अशा आंतरराष्ट्रीय संघटनांचा सभासद आहे.
• BRICS - ब्राझील, रशिया, भारत, चीन व दक्षिण आफ्रिका हे 'ब्रिक्स' या संघटनेचे सभासद देश आहेत.