Notes-Marathi Medium-Class 9-विज्ञान आणि तंत्रज्ञान-पाठ-15-सजीवांमधील जीवनप्रक्रिया-Maharashtra Board

अभ्यासघटक : वनस्पतीतील परिवहन उत्सर्जन : वनस्पती, प्राणी व मानव समन्वय : वनस्पती व मानव

पचन संस्था : पचन संस्था अन्नाच्या जटिल पदार्थांचे सहज शोषता येतील अशा विद्राव्य पदार्थांत रूपांतर करते. हे सर्व कार्य विकरांच्या साहाय्याने होते. विद्राव्य पोषक द्रव्ये रक्तावाटे प्रत्येक पेशीपर्यंत पोहोचवली जातात.

श्वसन संस्था : श्वसन संस्थेच्या फुप्फुसांत ऑक्सिजन रक्तात मिसळला जातो. ऑक्सिजन देखील प्रत्येक पेशीपर्यंत रक्ताभिसरणाने पोहोचवला जातो.

• या दोन्ही संस्थांचे कार्य मेंदूच्या नियंत्रणाखाली असते आणि त्यांच्या कार्यांत समन्वय असतो.

परिवहन (Transportation) :

परिवहन क्रियेमार्फत एका भागामध्ये संश्लेषित झालेला किंवा शोषून घेतलेला पदार्थ दुसऱ्या भागापर्यंत पोहचवला जातो.

वनस्पतींमधील परिवहन (Transportation in Plants) : वनस्पती स्थिर असतात. त्यामुळे त्यांना जास्त ऊर्जेची गरज नसते. त्यांना अकार्बनी पदार्थांची आवश्यकता असते. उदा., नायट्रोजन, फॉस्फरस, मॅग्नेशिअम, मँगनीज, सोडिअम. जमीन हा या पदार्थांचा सर्वात जवळचा आणि समृद्ध असा स्रोत आहे.

• वनस्पतींची मुळे जमिनीतील हे पदार्थ शोषून घेतात आणि त्यांचे परिवहन करतात.
• वनस्पतींचे सर्व भाग-जलवाहिन्या आणि रसवाहिन्या या संवहनी ऊतींशी जोडलेले असतात.
• पाणी वाहून नेण्याचे काम जलवाहिन्या करतात, तर अन्न वाहन नेण्याचे काम रसवाहिन्या करतात.

वनस्पतींमधील अन्न आणि इतर पदार्थांचे परिवहन :

• पदार्थांचे स्थानांतरण (Translocation) म्हणजे पानांमध्ये तयार झालेले अन्न वनस्पतींच्या प्रत्येक पेशीकडे पोहोचवणे, जास्तीचे अन्न मूळ, फळे आणि बियांमध्ये साठवणे, (अपवाद-अमिनो आम्ले).
• वनस्पतींतील रसवाहिन्या हे कार्य दोन्ही दिशांत करतात.
• पदार्थांच्या स्थलांतराला ऊर्जेची गरज असते. ती ऊर्जा ATP पासून मिळते.
• सुक्रोजसारख्या अन्नद्रव्याचे रसवाहिनीमार्फत ATP च्या मदतीने वहन केले जाते. अशा वेळी त्या भागातील पाण्याची संहती कमी होते व परासरण क्रियेने पाणी पेशीच्या आत शिरते.
• पेशीतील घटकांमध्ये वाढ झाल्यामुळे पेशीच्या भित्तिकेवरील दाब वाढतो.
• या दाबामुळे अन्नद्रव्य लगतच्या कमी दाबाच्या पेशींमध्ये ढकलले जाते.
• वनस्पतीच्या गरजेनुसार द्रव्याचे वहन करण्यास ही क्रिया रसवाहिनीस मदत करते. उदा., कळीचे फूल होताना मुळांमध्ये किंवा खोडांमध्ये साठवलेली शर्करा कळ्यांमध्ये पाठवली जाते.

उत्सर्जन (Excretion) :

• उत्सर्जन म्हणजे नको असणारे घातक पदार्थ शरीराबाहेर टाकण्याची प्रक्रिया होय. सजीवांच्या चयापचय क्रियांमध्ये अनेक अनावश्यक आणि घातक पदार्थ तयार होतात. उदा., युरिया, युरिक आम्ल, अमोनिआ.
• घातक पदार्थ शरीरातून वेळेवर बाहेर टाकणे आवश्यक असते. त्यासाठी उत्सर्जन संस्था असते.
• उत्सर्जनासाठी वेगवेगळ्या सजीवांमध्ये निरनिराळ्या पद्धती असतात.
• एकपेशीय सजीवांमध्ये टाकाऊ पदार्थ पेशींच्या पृष्ठभागापासून बाहेर उत्सर्जित होतात.
• बहुपेशीय सजीवांमध्ये उत्सर्जनाची प्रक्रिया गुंतागुंतीची असते.

वनस्पतींमधील उत्सर्जन (Excretion in Plants) :

• वनस्पतींमधील उत्सर्जन सोप्या पद्धतीने केले जाते.
• वनस्पतींमध्ये टाकाऊ पदार्थ बाहेर टाकण्यासाठी विशेष उत्सर्जक अवयव किंवा संस्था नसते. विसरणद्वारे वायुरूप पदार्थ बाहेर टाकले जातात.
• मुळांच्या वाटे आसपासच्या जमिनीत काही अनावश्यक पदार्थ सोडले जातात.
• बरेचसे टाकाऊ पदार्थ वनस्पतींच्या पानांतील रिक्तिका, फुले, फळे आणि खोडावरील सालींत साठवले जातात. काही काळानंतर हे अवयव गळून पडतात.
• इतर टाकाऊ पदार्थ राळ आणि डिंकाच्या स्वरूपात जीर्ण जलवाहिन्यांत साठवले जातात.
• सुईच्या आकाराचे रफाइड्स सुरण किंवा अळूची पाने यांत असल्यामुळे ते त्वचेवर टोचतात व खाज सुटते. रफाइड्स हे कॅल्शिअम ऑक्झलेटचे स्फटिक असतात.
• वनस्पतींमधील काही टाकाऊ पदार्थ मानवाला उपयुक्त आहेत. उदा. रबराचा चिक, डिंक, राळ इत्यादी.

मानवामधील उत्सर्जन (Excretion in human beings) :

उत्सर्जन संस्था (Excretory system) ही चयापचयाच्या क्रियांतून तयार होणारे टाकाऊ पदार्थ शरीरातून बाहेर टाकते.

• आपल्या शरीरात चयापचय क्रियेतून अमोनिया, युरिया, युरिक आम्ल, क्रिएटीन असे टाकाऊ पदार्थ तयार होतात.
• आहारातून पोटात गेलेली आणि आपल्या शरीराला आवश्यक नसलेली अशी अतिरिक्त जीवनसत्त्वे, क्षार असेही पदार्थ मूत्रावाटे बाहेर टाकले जातात.
• वृक्कांमधून रक्त गाळले जाते. फुप्फुसामधून कार्बन डायऑक्साइड बाहेर फेकला जातो आणि ऑक्सिजन आत घेतला जातो.
• त्वचेवरील घर्मग्रंथीतून काही प्रमाणात उत्सर्जित पदार्थ घामावाटे बाहेर टाकले जातात. गुदद्वारातून बहिःक्षेपण क्रियेने न पचलेले अन्न शरीराबाहेर टाकले जाते.

अशा त-हेने शरीरातून नको असलेले पदार्थ बाहेर टाकले जातात. परंतु यातील खरी उत्सर्जन क्रिया म्हणजे वृक्कांच्या साहाय्याने रक्ताचे गाळणे आणि अनावश्यक व विषारी पदार्थांपासून मूत्र तयार करणे हे होय.

मूत्रनिर्मिती :

• बोमन्स संपुटाला सच्छिद्र निवडक्षम पारपटल असते. त्यातून पाण्याचे रेणू आणि इतर पदार्थांचे लहान रेणू छिद्रांतून बाहेर पडू शकतात.
• बोमन्स संपुटात असलेला द्राव नंतर नेफ्रॉन नलिकेमध्ये जातो. समीप संवलित नलिका, हेन्ले लूप, दूरस्थ संवलित नलिका आणि संचयी नलिका अशा चार विभागांची मिळून नेफ्रॉन नलिका बनलेली असते.
• नेफ्रॉन नलिकेत पाणी आणि उपयुक्त रेणूंचे पुन्हा रक्तात शोषण केले जाते. उरलेला टाकाऊ पदार्थ संचयी नलिकेतून पुढे सरकतो. या द्रवापासून मूत्र तयार होते.
• वृक्कांत तयार झालेले मूत्र मूत्रवाहिनीमार्फत नेऊन मूत्राशयात साठवले जाते.
• मूत्राशय स्नायूमय असून त्याच्यावर ऐच्छिक चेतांचे नियंत्रण असते. त्यामुळे आपण नेहमी मूत्र विसर्जन करण्यावर नियंत्रण ठेवू शकतो.
• मूत्राशयातून मूत्रोत्सर्जन मार्गाद्वारे मूत्र बाहेर टाकले जाते.
• मानवामध्ये वृक्क हा उत्सर्जनाचा महत्त्वाचा अवयव असला तरी त्वचा आणि फुप्फुससुद्धा उत्सर्जनाच्या क्रियेत मदत करतात.

समन्वय (Co-ordination) :

• शरीरातील विविध क्रियांचे पद्धतशीर नियमन म्हणजे नियंत्रण होय आणि या क्रिया क्रमवार घडवून आणणे म्हणजे समन्वय होय.
• बहुपेशीय सजीवांत विविध अवयव संस्था कार्यरत असतात. या निरनिराळ्या संस्था किंवा अवयव आणि भोवतालच्या परिसरातील वेगवेगळी उद्दीपने यांच्यामध्ये समन्वय असावा लागतो. या समन्वयामुळेच सजीव आपले जीवन सुरळीतपणे जगू शकतो.
• उदा., हृदयाचे ठोके आणि श्वासोच्छ्वासाची गती यात कायम समन्वय असतो.

समस्थिती :

• इष्टतम कार्यशीलतेसाठी सजीवांच्या विविध संस्थांमधील सुयोग्य समन्वयाने स्थिर अवस्था राखली जाते; अशा स्थितीला 'समस्थिती' असे म्हणतात.
• कोणतीही प्रक्रिया यशस्वीरीत्या पूर्ण होण्यासाठी त्या प्रक्रियेच्या प्रत्येक टप्प्यावर सहभागी होणाऱ्या निरनिराळ्या संस्था आणि अवयव यांच्यातील सुयोग्य समन्वय टिकवणे आवश्यक असते. समन्वयाच्या अभावी किंवा इतर काही घटकांमुळे कोणत्याही टप्प्यावर गोंधळ निर्माण झाल्यास ती अपेक्षित प्रक्रिया अपूर्ण राहू शकते.
• उदा., सजीवांत शरीराचे तापमान, जलपातळी, विकरपातळी इत्यादींमुळे व बाह्य पर्यावरणातील उद्दीपनांमुळे होणाऱ्या आंतरिक प्रक्रियांमध्ये सुयोग्य समन्वय राहतो. रक्तातील ग्लुकोज शर्करेची पातळी निरोगी माणसात नेहमी समस्थितीत राहते.

वनस्पतींमधील समन्वय (Co-ordination in Plants ) :

वनस्पतींमध्ये प्राण्यांप्रमाणे चेतासंस्था किंवा स्नायू संस्था नसतात. बाह्यउद्दीपनास प्रतिसाद म्हणून वनस्पतीच्या कोणत्याही भागाची हालचाल होते. काही वेळा वाढ होते. अशा दोन प्रकारच्या हालचाली म्हणजे वृद्धी-संलग्न आणि वृद्धी-असंलग्न हालचाली. या वनस्पतीत समन्वय घडवून आणतात. यांनाच 'अनुवर्तन' किंवा 'अनुवर्ती हालचाल' म्हणतात.

वृद्धी-संलग्न हालचाली (अनुवर्तन) :

• प्रकाशानुवर्ती हालचाल : वनस्पतीची प्ररोह संस्था प्रकाश उद्दीपनास प्रतिसाद देते. प्रकाशाच्या दिशेने खोडाची वाढ होते. याला प्रकाशानुवर्ती हालचाल असे म्हणतात.
• गुरुत्वानुवर्ती हालचाल : वनस्पतींची मूळ संस्था गुरुत्वाकर्षणाच्या दिशेने हालचाल करते. याला गुरुत्वानुवर्ती हालचाल म्हणतात.
• जलानुवर्ती हालचाल : वनस्पतींची मूळ संस्था पाण्याच्या दिशेने हालचाल करते. याला जलानुवर्ती हालचाल म्हणतात.
• रसायन-अनुवर्तन : वनस्पतींचे काही भाग विशिष्ट रसायनांच्या दिशेने हालचाल दर्शवतात. उदा., बीजांडाच्या दिशेने होणारी परागनलिकेची वाढ हे रसायन-अनुवर्तन आहे.

या सर्व हालचाली वनस्पतींच्या वाढीशी संबंधित आहेत; म्हणून त्या वृद्धी-संलग्न हालचाली ठरतात.

वृद्धी-असंलग्न हालचाली :

• वनस्पतींतील वृद्धी-असंलग्न हालचाली वाढीशी संबंधित नसतात.
• भोवतालच्या परिसरातील बदलांना प्रतिसाद म्हणून वनस्पतीतील संप्रेरके वनस्पतींमध्ये विविध प्रकारच्या हालचाली घडवून आणतात.
• लाजाळूसारख्या वनस्पती विद्युत-रासायनिक आदेशांचा उपयोग करतात.
• वनस्पती पेशी त्यांच्यातील पाण्याचे प्रमाण कमी-जास्त करतात. त्यामुळे त्यांचा आकार बदलतो आणि हालचाल घडते.

वृद्धी-असंलग्न हालचाली उदाहरणे :

• कीटकभक्षी व्हीनस फ्लायट्रॅप ही वनस्पती फुलाप्रमाणेच दिसणाऱ्या आणि सुवासिक असणाऱ्या सापळ्याप्रमाणे असते. जेव्हा कीटक त्यावर आकर्षित होऊन बसतात तेव्हा सापळा
• बंद होतो व त्या कीटकांचे पचन वनस्पतींद्वारे केले जाते. या हालचाली कीटक पकडण्यासाठी होतात आणि त्या वृद्धी-असंलग्न आहेत.
• कीटकाचा स्पर्श होताच कीटकभक्षी ड्रॉसेरा वनस्पतींच्या पानावरील तंतुके आतल्या बाजूस वळून कीटकाला चहुबाजूंनी घेरून टाकतात. कोटक त्यामुळे उडून जात नाही आणि ड्रॉसेराचे भक्ष्य होतात.
• ठरावीक वनस्पतीची फुले ठरावीक वेळीच उघडतात. उदा., कमळाचे फूल सकाळी, तर निशिगंधाचे फूल रात्री उमलते. या उमलण्याच्या हालचाली वृद्धी-असंलग्न हालचाली आहेत.
• तेरडा या वनस्पतीत योग्य वेळ येताच पक्व फळ फुटून सर्व ठिकाणी त्याच्या बिया पसरतात.

वनस्पतींच्या हालचालींचे तंत्र :

• भोवतालच्या परिसरातील बदलांना प्रतिसाद म्हणून वनस्पतींतील संप्रेरके वनस्पतींमध्ये विविध प्रकारच्या हालचाली घडवून आणतात.
• वनस्पती विद्युत-रासायनिक आदेशांचा उपयोग करून संवेदनांची माहिती एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी पाठवते.
• वनस्पती पेशी त्यांच्यातील पाण्याचे प्रमाण कमी-जास्त करून आपला आकार बदलतात व वनस्पतीची हालचाल घडवून आणतात.

वनस्पतींतील संप्रेरके :

• ऑक्झिन (Auxin) : प्ररोहाच्या अग्रभागात तयार होणारे ऑक्झिन (Auxin) नावाचे संप्रेरक पेशीविवर्धनाला (Cell Enlargement) मदत करते.
• जिब्बरेलिन्स : खोडाच्या वाढीसाठी ही संप्रेरके मदत करतात
• सायटोकायनिन्स : पेशी विभाजनासाठी ही संप्रेरके मदत करतात.
• ॲबसिसिक आम्ल : हे संप्रेरक वनस्पतींची वाढ रोखणे, वाढीची क्रिया मंद होणे, पाने कोमेजणे यावर प्रभावी ठरते.

मानवातील समन्वय (Co-ordination in human being) :

मानवी शरीरात दोन यंत्रणांद्वारे परिणामकारकरीत्या समन्वय व नियंत्रण केले जाते.

• चेतानियंत्रण (Nervous Control)
• रासायनिक नियंत्रण (Chemical Control)

(1) चेतानियंत्रण (Nervous Control) :

पर्यावरणातील बदलांना प्रतिसाद देण्याची क्षमता मानवामध्ये चेतानियंत्रणाद्वारे प्राप्त होते.

• आवेग : पर्यावरणातून शरीराकडे येणारे बदल शरीरात आवेग निर्माण करतात.
• प्रतिसाद : आवेगाला योग्य असा प्रतिसाद देण्याचे कार्य चेतासंस्था करते.
• अनेक चेतापेशी मिळून चेतासंस्था बनते.
• आवेगांना प्रतिसाद देण्याचे कार्य हे सजीवांच्या शरीर रचनेतील क्लिष्ट तेवर अवलंबून असते
• प्रगत आणि बहुपेशीय प्राण्यांमध्ये चेतानियंत्रण करणारी संस्था क्लिष्ट असते. मात्र एकपेशीय अमिबाला अशी चेतासंस्था नसते.

चेतापेशी (Neurons):

• शरीरात एका ठि काणापासून दुसऱ्या ठि काणी संदेश वहनाचे कार्य करणाऱ्या विशेष प्रकारच्या पेशींना चेतापेशी असे म्हणतात.
• मानवी चेतासंस्थेतील रचनात्मक व कार्यात्मक घटक म्हणजे चेतापेशी होत.
• शरीरातील सर्व पेशींपैकी ही पेशी आकाराने सर्वांत मोठी असते. लांबी काही मीटरपर्यंत असते.
• विद्युत-रासायनिक आवेग निर्माण करण्याची व वहन करण्याची क्षमता चेतापेशींत असते.
• चेतापेशीचे प्रमुख भाग, वृक्षिका, अक्षतंतू आणि पेशिकाय हे असतात.
• वृक्षिकेच्या वैशिष्ट्यपूर्ण टोकांद्वारे पर्यावरणातल्या माहितीचे ग्रहण केले जाते. तिथेच रासायनिक प्रक्रिया सुरू होऊन विद्युत आवेग निर्माण होतात. या आवेगांचे वहन वृक्षिकेकडून पेशीकायेकडे आणि पेशीकायेकडून अक्षतंतूकडे होते.
• अक्षतंतूंच्या टोकांनी हे आवेग एका चेतापेशीकडून दुसऱ्या चेतापेशीकडे संक्रमित होतात.
• चेतापेशींना आधार देणाऱ्या व त्यांच्या कार्यात मदत करणाऱ्या पेशींना चेताबंध असे म्हणतात. चेतापेशी आणि चेताबंध याच्या साहाय्याने चेता बनतात.

चेतापेशींचे प्रकार (Types of Nerve cells/Neurons ) :

चेतापेशींच्या कार्यानुसार त्यांचे वर्गीकरण तीन प्रकारांत करतात.

• संवेदी चेतापेशी (Sensory Neurons) : संवेदी चेतापेशी आवेगांचे वहन ज्ञानेंद्रियांकडून मेंदू व मेरुरज्जू कडे करतात.
• प्रेरक चेतापेशी (Motor Neurons) : प्रेरक चेतापेशी आवेगांचे वहन मेंदू व मेरुरज्जू कडून स्नायू किंवा ग्रंथींसारख्या प्रेरक अवयवांकडे करतात.
• सहयोगी चेतापेशी (Association Neurons) : सहयोगी चेतापेशी चेतासंस्थे च्या एकात्मिकतेचे संकलनात्मक कार्य करीत असतात.

मानवी चेतासंस्था (The Human Nervous System) :

मानवी चेतासंस्थाचे पुढील तीन भाग आहेत :

• मध्यवर्ती चेतासंस्था (Central Nervous System or CNS)
• परिघीय चेतासंस्था (Peripheral Nervous System)
• स्वायत्त चेतासंस्था (Autonomic Nervous System)

मध्यवर्ती चेतासंस्था (Central Nervous System or CNS) :

मध्यवर्ती चेतासंस्था ही मेंदू व मेरुरज्जू यांनी बनलेली असते.

मेंदू :

• मानवी मेंदू अत्यंत विकसित आहे. मेंदू चेतासंस्थेचे नियंत्रण करतो. कर्परेमध्ये तो संरक्षित असतो. मेंदू आणि त्यावरील कर्परा यांच्या दरम्यानच्या पोकळीत संरक्षक मस्तिष्क आवरणे असतात.
• मेंदूच्या विविध भागांतील पोकळ्यांना मस्तिष्क निलये म्हणतात. मस्तिष्क निलयांत व मस्तिष्क आवरणांमधील पोकळ्यांत संरक्षक प्रमस्तिष्क-मेरुद्रव असतो.
• प्रौढ मानवी मेंदू सुमारे 1300 ते 1400 ग्रॅम वजनाचा असतो. त्यात सुमारे 100 अब्ज चेतापेशी असतात.

कार्य :

• मध्यवर्ती चेतासंस्थेस पोषकद्रव्ये पुरवणे, आघातां-पासून संरक्षणही करणे.
• आपल्या मेंदूची डावी बाजू शरीराच्या उजव्या बाजूस, तर मेंदूची उजवी बाजू शरीराच्या डाव्या बाजूस नियंत्रित करते.
• याव्यतिरिक्त मेंदूची डावी बाजू आपले संभाषण, लिखाण व तर्कसंगत विचार नियंत्रित करते तर उजवी बाजू आपल्या कलाक्षमता नियंत्रित करते.

मेंदूचे तीन महत्त्वाचे भाग आहेत. ते पुढीलप्रमाणे : प्रमस्तिष्क, अनुमस्तिष्क आणि मस्तिष्कपुच्छ.

(i) प्रमस्तिष्क : प्रमस्तिष्क हा मेंदूचा सर्वांत मोठा भाग असून तो दोन प्रमस्तिष्क गोलार्धांचा बनलेला असतो. हे दोन्ही गोलार्ध टणक तंतू आणि चेतामार्ग यांनी एकमेकांना जोडलेले असतात. प्रमस्तिष्काच्या बाहेरील पृष्ठभागावर संवलन असतात, म्हणजेच अनियमित वळ्या व खाचा असतात. संवलनांमुळे प्रमस्तिष्काच्या पृष्ठभागाचे क्षेत्रफळ आणि चेतापेशींची संख्या वाढते.

• प्रमस्तिष्काची कार्ये : ऐच्छिक हालचालींचे नियंत्रण, ज्ञानेंद्रियांतून येणाऱ्या माहितीचे पृथःक्करण, स्मरणशक्ती, बुद्धिमत्ता, एकाग्रता, नियोजन इत्यादी.

(ii) अनुमस्तिष्क : मेंदूचा छोटा भाग अनुमस्तिष्क, कर्परगुहेच्या मागील बाजूस आणि प्रमस्तिष्काच्या खालच्या बाजूस असतो. याच्या पृष्ठभागावर उंचवटे व खळगे असतात.

• अनुमस्तिष्काची कार्ये : ऐच्छिक हालचालींमध्ये सुसूत्रता आणि शरीराचा तोल सांभाळणे.

(iii) मस्तिष्कपुच्छ : हा मेंदूच्या पुच्छबाजूचा भाग असतो. याच्या वरील बाजूस दोन त्रिकोणाकृती उंचवट्यासारख्या पिरॅमिड या संरचना असतात. याच्या पश्चभागाचे पुढे मेरुरज्जूत रूपांतर होते.

• मस्तिष्कपुच्छाची कार्ये : अनैच्छिक क्रियांचे नियंत्रण जसे हृदयाचे कार्य, श्वासोच्छ्वास, अन्ननलिकेच्या हालचाली इत्यादी.

मेरुरज्जू :

• मेरुरज्जू हा मध्यवर्ती चेतासंस्थेचा भाग आहे. तो कशेरुस्तंभामध्ये संरक्षित असतो.

• मस्तिष्कपुच्छापासून तो तयार होतो. सुरुवातीस जाडसर असून तो पुढे निमुळता होत जातो.
• त्याच्या शेवटच्या तंतुमय धाग्यासारख्या भागाला अंत्यतंतू असे म्हणतात.
• मेरुरज्जूपासून बनलेल्या मेरुचेतांच्या 31 जोड्या कशेरस्तंभातून बाहेर निघतात.
• प्रतिक्षिप्त क्रियांचे नियंत्रण मेरुरज्जू करतो.
• परिघीय चेता संस्थेच्या कार्यात मेरुरज्जूचे महत्त्व मोठे आहे.

कार्ये :

• त्वचेपासून मेंदूकडे आवेगाचे वहन करणे.
• मेंदूपासून स्नायू व ग्रंथींकडे आवेगाचे वहन.
• प्रतिक्षिप्त क्रियांचे समन्वयक केंद्र म्हणून कार्य करतो.

परिधीय चेतासंस्था (Peripheral Nervous System):

मध्यवर्ती चेतासंस्थेपासून निघणाऱ्या चेतांचा समावेश परिघीय चेतासंस्थेमध्ये होतो. या चेता मध्यवर्ती चेतासंस्थेला शरीराच्या सर्व भागांशी जोडतात.

परिघीय चेतांचे प्रकार : या चेता दोन प्रकारच्या असतात :

• कर्परचेता (Cranial Nerves) : या चेता मेंदूपासून निघतात. शिर, छाती व पोटातील विविध भागांशी या जोडलेल्या असतात. कर्परचेतांच्या 12 जोड्या असतात.
• मेरुचेता (Spinal Nerves): या चेता मेरुरज्जूपासून निघतात. हात-पाय, त्वचा तसेच शरीराच्या इतर भागांशी या चेता जोडलेल्या असतात. मेरुचेतांच्या 31 जोड्या असतात.

स्वायत्त चेतासंस्था (Autonomic Nervous System) :

अनैच्छिक अवयवांचे कार्य नियंत्रित करणाऱ्या चेता संस्थेला स्वायत्त चेता संस्था असे म्हणतात. हृदय, फुप्फुस, जठर इत्यादींसारख्या अनैच्छिक अवयवांतील चेतांनी स्वायत्त चेतासंस्था तयार होते. स्वायत्त चेतासंस्थेचे नियंत्रण आपल्या इच्छेवर असत नाही.

प्रतिक्षिप्त क्रिया (Reflex action) :

• पर्यावरणातील एखाद्या उद्दीपनाला अनैच्छिकरीत्या, क्षणार्धात, तत्काळ दिलेला प्रतिसाद म्हणजेच प्रतिक्षिप्त क्रिया होय.
• अशा क्रियांवर आपण विचार न करता आणि आपले नियंत्रण नसताना प्रतिक्रिया देतो.
• अशा परिस्थितीत मेंदूशिवायही नियंत्रण आणि समन्वय योग्य प्रकारे राखला जातो. मेंदूवरील क्रियांचा भार कमी केला जातो. प्रतिक्षिप्त क्रियांमुळे जीविताचा धोका टळतो.
• प्रतिक्षिप्त क्रियेचा मार्ग पुढीलप्रमाणे असतो : ज्ञानेंद्रिय → संवेदी चेतापेशी → मेरुरज्जूकडे → सहयोगी चेतापेशी → प्रेरक चेता-पेशी → स्नायुपेशी किंवा ग्रंथी.

(2) रासायनिक नियंत्रण (Chemical Control)

• रासायनिक नियंत्रण हे संप्रेरके आणि चेतासस्थेतील काही रसायनांद्वारे होते.
• वाहिनीविरहित ग्रंथी किंवा अंतःस्रावी ग्रंथींतून संप्रेरके स्रवतात. संप्रेरके तयार होताच ती सरळ रक्तप्रवाहात मिसळून शरीरात सर्वत्र पोहोचतात.
• चेता आवेग हे जलद आणि अल्पावधीसाठीच असतात. संप्रेरकांकडून होणारे नियंत्रण मात्र खूप धीम्या गतीने होते. परंतु दीर्घकाल परिणामकारक असते.
• गरज असेल तितक्याच प्रमाणात संप्रेरकांचे स्रवणे हे अतिशय महत्त्वाचे असते. यासाठी एक विशिष्ट यंत्रणा काम करत असते. संप्रेरकाचे स्रवण होण्याचे प्रमाण व वेळ याचे नियमन केले जाते. उदा. रक्तातील साखरेचे प्रमाण वाढले की स्वादुपिंडातील पेशींना त्याची जाणीव होते व या उद्दीपनास प्रतिसाद म्हणून या पेशी जास्त प्रमाणात इन्सुलीनची निर्मिती करतात.