Solutions-Marathi Medium-Class 9-विज्ञान आणि तंत्रज्ञान-पाठ-17-जैवतंत्रज्ञानाची ओळख-Maharashtra Board

श्वसनमार्गामध्ये रोमक अभिस्तर ऊती असते.

वृक्कांमध्ये घनाभरूप अभिस्तर ऊती असते.

वायू ऊती वनस्पतींना तरंगण्यास मदत करते.

अपट्टकी स्नायूंना अनैच्छिक स्नायू असेही म्हणतात.

हरित ऊतीमध्ये हरितद्रव्य असते. किंवा दृढ ऊतीमध्ये लिग्निन असते.

विभाजी ऊती. (इतर सर्व स्थायी ऊतींचे प्रकार आहेत.)

अपित्वचा. (इतर सर्व प्राण्यांच्या ऊती आहेत.)

हृदय स्नायू. (इतर सर्व संयोजी ऊती आहेत.)

सरल पट्टकी अभिस्तर.

स्नायुरज्जू-ही संयोजी ऊती.

प्ररोह विभाजी ऊती.

पार्श्वविभाजी ऊती.

विभाजी ऊती (Meristem Tissue) :

• विभाजी ऊती वनस्पतींच्या ज्या भागात असतात तेथेच केवळ वाढ सुरू असते.
• विभाजी ऊतीच्या पेशींत ठळक केंद्रक, दाट जीवद्रव्य आणि भोवती पातळ पेशीभित्तिका असते. त्यांची रचना घट्ट असते. विभाजी पेशी रिक्तिकेशिवाय असतात.
• या अतिशय क्रियाशील पेशी वनस्पतींची वाढ घडवून आणतात.

विभाजी ऊती कोणत्या भागात आहे यानुसार तिचे पुढीलप्रमाणे तीन प्रकार पडतात :

 (i) प्ररोह विभाजी ऊती : मूळ व खोडांच्या टोकाशी असतात.

• कार्य : मूळ व खोडाची लांबी वाढविणे

(ii) आंतरीय विभाजी ऊती : पानांच्या देठाच्या व फांद्यां च्या तळाशी.

• कार्य : फांद्यांची वाढ करणे, पाने व फुलांची निर्मिती करणे.

(iii) पार्श्व विभाजी ऊती : मूळ व खोडाच्या पार्श्व भागात

• कार्य : मूळ व खोडाचा घेर व रुंदी वाढवणे.

जलवाहिनी ही वनस्पतींच्या संवहनी संस्थेचा एक भाग आहे. ही जाड भिंतीच्या मृत पेशींपासून बनलेली असते. जलवाहिनीत दोन प्रकारच्या पेशी असतात :

• जिवंत पेशी : जलवाहिनी मूल ऊती या जिवंत पेशी असतात.
• मृत पेशी : या तीन प्रकारच्या असतात. वाहिनिका, वाहिन्या व तंतू.

जलवाहिनीची रचना एकमेकांना जोडलेल्या नळ्यांसारखी असते. जलवाहिनोचे वनस्पतीतील कार्य म्हणजे पाणी व खनिजांचे वहन स्वालन वरच्या दिशेनेच करणे.

• पट्टकी स्नायुंच्या पेशी या लांबट, दंडगोलाकार, अशाखीय व बहुकेंद्रकी पेशी असतात.
• या स्नायुंवर गडद व फिके पट्टे असतात. हे स्नायू हाडांना जोडलेले असल्याने यांना 'कंकाल स्नायू' म्हणतात.
• या स्नायूंची हालचाल आपल्या इच्छेनुसार होते म्हणून यांना ऐच्छिक स्नायूही म्हणतात.
• हातपाय हलवणे, धावणे, बोलणे ह्या हालचाली घडवून आणणारे स्नायू.

शेतीपूरक व्यवसाय विभिन्न प्रकारच्या असतात, जे शेतकऱ्यांना शेतीसोबतच अतिरिक्त उत्पन्न मिळवून देतात.

काही प्रमुख शेतीपूरक व्यवसाय :

• दुग्धव्यवसाय : गाई, म्हशी, शेळ्या या प्राण्यांचे संगोपन करून दूध, दही, लोणी इत्यादींची विक्री करणे.
• कुक्कुटपालन : कोंबड्यांचे संगोपन करून अंडी आणि मांसाचे उत्पादन.
• मधमाशी पालन : मध, मेण, परागकणांची विक्री करणे.
• फुलशेती : गुलाब, जास्वंद, जासमीन यासारख्या फुलांची शेती करून विक्री करणे.
• औषधी वनस्पतींची लागवड : तुळस, अश्वगंधा यासारख्या औषधी वनस्पतींची लागवड करून आयुर्वेदिक उत्पादनांसाठी कच्चा माल पुरवणे.
• शेळीपालन : शेळयांचे संगोपन करून मांस व दूध उत्पादन.
• मत्स्यपालन : विविध प्रकारच्या माशांचे संगोपन आणि विक्री करणे.
• अन्नप्रक्रिया उद्योग (Food Processing Industry): गहू, तांदूळ, डाळींचे पीठ, लोणची, पापड इत्यादींची निर्मिती.
• फळप्रक्रिया : आमरस, ज्यूस, मुरंबा यांची निर्मिती करणे.
• शेती पर्यटन (Agri-Tourism): शेतावर पर्यटकांसाठी भेटीचे आयोजन करून स्थानिक अन्नपदार्थ आणि ग्रामीण जीवनाचा अनुभव देणे.

हे व्यवसाय योग्य नियोजन, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर आणि शासकीय योजनांच्या साह्याने शेतकऱ्यांना आर्थिक लाभ आणि स्वयंपूर्णतेकडे जाता येते.

• जैवतंत्रज्ञानात जनुकीय अभियांत्रिकी हे एक महत्त्वाचे तंत्रज्ञान आहे. या तंत्रज्ञानाने DNA मधील नायट्रोजनी पदार्थांच्या रचनेत बदल केले जातात. त्यामुळे आपल्याला हव्या असलेल्या वैशिष्ट्यांची प्रजाती निर्माण करता येते.
• यामुळे नैसर्गिक गुणधर्माव्यतिरिक्त नवीन गुणधर्म धारण करणाऱ्या वनस्पती आणि प्राणी निर्माण करता येतात.
• जनुकीय अभियांत्रिकीचा उपयोग करून नगदी पिकांचे उत्पादन, त्यांच्या प्रजातींमध्ये सुधारणा, पर्यावरणीय ताण सहन करण्याच्या क्षमतेत वाढ अशा प्रकारचे प्रयोग वनस्पतींमध्ये केले गेले.
• वैद्यकीय क्षेत्रात लसनिर्मिती, जन्मजात रोगांचे निदान, इंद्रियांचे रोपण, कर्करोग संशोधन, प्रयोगशाळेत कृत्रिम त्वचा व कूर्चा तयार करणे इत्यादींसाठी जनुकीय अभियांत्रिकीचा उपयोग केला जात आहे.

रेशीम उदयोग (Sericulture):

• 'बॉम्बिक्स मोरी' प्रजातीच्या रेशीम किड्यापासून रेशीम मिळवले जाते. यासाठी हे पतंग पाळले जातात.
• रेशीम किड्याच्या जीवनक्रमात अंडी-अळी-कोश-पतंग या चार अवस्था असतात.
• अंडी कृत्रिमरीत्या उबवून उबवणीचा काळ कमी केला जातो.
• अळ्या तुतीच्या झाडांवर वाढवल्या जातात. तुतीची पाने खाऊन अळ्यांचे पोषण होते. 3-4 आठवड्यांच्या अळ्या त्यांच्या लाळग्रंथींतून स्राव तयार करतात. याच्यापासून रेशमी तंतू बनतो.
• रेशीमकोश हा अळीने स्वतःच्या शरीराभोवती रेशीम धागा गुंडाळून तयार केलेला असतो. या दंडगोलाकार किंवा गोलाकार कोशापासून रेशीम मिळवले जाते.
• यासाठी कोशातून पतंग बाहेर यायच्या आधीच सर्व कोश उकळत्या पाण्यात टाकून त्यांतील अळीला मारले जाते. उकळत्या पाण्यामुळे रेशीमतंतूदेखील सैल होतात.
• त्यांच्यावर प्रक्रिया करून वस्त्रे बनवण्यासाठी रेशीम धागा तयार केला जातो.

मानवी फायद्यांच्या उद्देशाने सजीवांच्या जनुकांमध्ये कृत्रिमरीत्या बदल व संकर घडवून सुधारणा करण्याच्या प्रक्रियांना जैवतंत्रज्ञान असे म्हणतात.

जैवतंत्रज्ञानाचा शेती व्यवस्थापनावर झालेला परिणाम :

• जैवतंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने मानवाला उपयुक्त ठरणारे गुणधर्म असलेले प्राणी आणि वनस्पती तयार करण्यात येतात.
• नैसर्गिक प्रजातींमध्ये काही अपायकारक गुणधर्म अमू शकतात, ते टाळण्यासाठी GMO म्हणजेच Genetically Modified Organisms तयार करण्यात येतात. यामध्ये पिकांच्या
• पिकांच्या डी.एन.ए.मध्ये बदल घडवून जनुकीय सुधारित वाण निर्माण केले जातात. बहुदा असे वाण निसर्गात आढळत नाहीत. म्हणजेच नव्या प्रजाती कृत्रिमरित्या निर्माण केल्या जातात. या प्रजातींमध्ये निरनिराळे उपयुक्त गुणधर्म संकरित केले जातात.
• काही नैसर्गिक प्रजाती वातवरणीय ताण सहन करू शकत नाहीत. तरीही GM प्रजाती मात्र सातत्याने बदलणारे तापमान, ओले व सुके दुष्काळ, बदलते हवामान यापैकी कोणत्याही प्रतिकूल परिस्थितीत वाढतात.
• GM प्रजातीमध्ये उपद्रवी कीटक, रोगजंतू, रासायनिक तणनाशके यांना प्रतिकार करण्याची क्षमता ह्या प्रजातींमध्ये असल्याने जंतुनाशके, कीटकनाशके, तणनाशके अशा घातक रसायनांचा वापर टाळता येतो.
• GM प्रजातीच्या बियाणांमुळे पिकांच्या नासाडीत घट होते व पोषणमूल्यांत वाढ होते.
• GM पिकांचे लागवडीखालचे क्षेत्र वाढलेले आहे. त्यामुळे उत्पादनात वाढ झाली आहे.
• काही पिकांमध्ये कीडरोधक जनुकांचे रोपण केले आहे. उदा., बी. टी. कॉटनचे बियाणे विदर्भात मोठ्या प्रमाणात वापरले गेले.

• जैवतंत्रज्ञानामध्ये जनुकीय अभियांत्रिकी व ऊती संवर्धन या दोन्ही तंत्रांचा वापर करतात.
• जनुकीय अभियांत्रिकी तंत्रज्ञानात कृत्रिमरीत्या DNA मध्ये जनुकीय बदल व संकर घडवून आणला जातो.
• ऊती संवर्धन तंत्रात सजीवाच्या शरीराबाहेर पोषक व निर्जंतुक माध्यमात त्याच्या पेशी आणि ऊतींची वाढ केली जाते.
• ऊती संवर्धन तंत्राने एका पेशीपासून किंवा ऊतीपासून संपूर्ण सजीव विकसित केला जातो.
• जनुकीय अभियांत्रिकी व ऊती संवर्धन अशी तंत्रे वापरल्यावर नगदी पिकांचे उत्पादन वाढते.
• पिकांच्या प्रजातीमध्ये सुधारणा आणि त्यांची पर्यावरणीय ताण सहन करण्याची क्षमता वाढते.
• वैद्यकीय क्षेत्रात लसनिर्मिती, जन्मजात रोगांचे निदान, इंद्रियांचे रोपण, कर्करोग संशोधन, प्रयोगशाळेत कृत्रिम त्वचा, कूर्चा तयार करणे अशा अनेक बाबतींत जनुकीय अभियांत्रिकी आणि ऊती संवर्धन ही तंत्रज्ञाने वापरली जातात.

'कृषी पर्यटन केंद्र' हा नव्याने उदयास आलेला उद्योग आहे. ऊती संवर्धनाने फुलझाडे, फळझाडे, शोभेची झाडे, भाज्या, औषधी वनस्पती इत्यादींची मोठ्या प्रमाणावर रोपनिर्मिती करून आणि त्यांची झाडे पूर्णपणे वाढवून स्वयंपूर्ण कृषी पर्यटन केंद्र तयार केले जाते.

कृषी पर्यटन केंद्रातील काही घटक :

• प्रादेशिक फळझाडे
• देशी-विदेशी वृक्ष
• शोभेची झाडे व फुलझाडे
• फुलपाखरांची बाग (Butterfly Garden)
• औषधी वनस्पतींची बाग
• रासायनिक खते/कीडनाशके यांचा वापर न करता वाढवलेल्या (सेंद्रिय) भाज्या, फळे.

अशी आकर्षणे असलेल्या ठिकाणी पर्यटक कृषी पर्यटनासाठी मोठ्या संख्येने येतात. या ठिकाणी रोपे, भाज्या, फळे इत्यादी विकून आर्थिक लाभ मिळतो.

प्रकल्प: पुणे गावाशेजारील कृषी पर्यटन स्थळ: महेर रिट्रीट (Meher Retreat)

महेर रिट्रीट हे पुण्याजवळच्या यवत खुटबाव रोडवरील एक प्रसिद्ध कृषी पर्यटन स्थळ आहे. हे पर्यटकांना ग्रामीण संस्कृती, शेतीतील जीवनशैली, आणि निसर्गाचा अनुभव देण्यासाठी उत्कृष्ट ठिकाण आहे. या प्रकल्पात महेर रिट्रीट विषयीची सविस्तर माहिती दिली आहे.

भूमीका :

महेर रिट्रीटमध्ये मुख्यतः पारंपरिक महाराष्ट्रातील ग्रामजीवनाची झलक आणि शेतीशी संबंधीत विविध क्रियाकलाप दाखवले जातात. कृषी पर्यटन केंद्रांचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे शहरी लोकांना ग्रामीण संस्कृतीचे महत्त्व पटवून देणे आणि ग्रामीण भागातील रोजगाराच्या संधी वाढवणे आहे.

ऊती : शरीराचे विशिष्ट कार्य करण्यासाठी एकत्र आलेल्या एकसारख्या पेशींच्या समूहाला ऊती म्हणतात.

ऊती संवर्धन :  सजीवाच्या शरीराबाहेर पोषक व निर्जंतुक माध्यमात त्याच्या पेशी किंवा ऊतींची वाढ करणे, या तंत्राला ऊती संवर्धन म्हणतात.

• प्राथमिक संस्कार, प्रजनन/विभाजन/बहुविधन करणे, खोडाचा किंवा मूळाचा मूलारंभ करणे, प्राथमिक आणि द्वितीय काठिण्यकरण या ऊती संवर्धनातील विविध प्रक्रिया आहेत.
• स्रोत वनस्पतीपासून ठरावीक ऊती काढून या सर्व प्रक्रिया प्रयोगशाळेत निर्जंतुक वातावरणात करतात.
• ऊती संवर्धन तंत्राने एका पेशीपासून किंवा ऊतीपासून संपूर्ण सजीव विकसित करता येतो.
• अशा ऊती संवर्धनासाठी आवश्यक पोषके व ऊर्जा पुरवणारे एखादे द्रवरूप, स्थायुरूप किंवा अगार जेलीसारखे माध्यम वापरले जाते.

• आपल्या देशात दूध उत्पादन व शेतीच्या कामात श्रमिक म्हणून मदत होण्यासाठी गाई, म्हशी, बैल इत्यादी पशूंचे पालन केले जाते.
• शेळ्या व मेंढ्या यादेखील पशुपालनासाठी वापरल्या जातात. या प्राण्यांचे मांस अन्न म्हणून वापरले जाते.
• मेंढ्यांच्या लोकरीला मोठी मागणी असते. शेळ्या-मेंढ्या शेतात बसवल्या जातात. त्यांच्यापासून मिळणाऱ्या विष्ठेला लेंडीखत म्हणतात.
• मेंढीपालनासाठी खूप आर्थिक खर्च उचलावा लागत नाही. म्हणून मेंढी हे पशुधन आहे असे म्हणता येईल.