स्वाध्याय प्रश्नोत्तरे
प्रश्न 1. रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा.
(अ) दृश्य प्रकाशाची तरंगलांबी सुमारे ......ते .........मध्ये असते
दृश्य प्रकाशाची तरंगलांबी सुमारे 400 नॅनोमीटर ते 800 नॅनोमीटर मध्ये असते
(आ) GMRT चे कार्य ..........लहरींवर अवलंबून आहे.
GMRT चे कार्य रेडिओ लहरींवर अवलंबून आहे.
(इ) क्ष-कि रणां च्या एका दुर्बिणीला .........या शास्त्र ज्ञाचे नाव दिलेले आहे.
क्ष-कि रणां च्या एका दुर्बिणीला सुब्रमण्यम चंद्रशेखर या शास्त्र ज्ञाचे नाव दिलेले आहे.
(ई) अवकाश निरीक्षणा साठी दुर्बिणीचा वापर सर्वप्रथम ....... या शास्त्रज्ञाने केला.
अवकाश निरीक्षणा साठी दुर्बिणीचा वापर सर्वप्रथम गॅलिलिओ या शास्त्रज्ञाने केला.
(उ) भारतातील दृश्य प्रकाशाची सर्वात मोठी दुर्बीण ..........येथे स्थित आहे.
भारतातील दृश्य प्रकाशाची सर्वात मोठी दुर्बीण नैनिताल येथे स्थित आहे.
प्रश्न 2. जोड्या लावा
| अ गट | ब गट |
| अ. क्ष-किरण | a. GMRT |
| आ. दृश्य प्रकाश दुर्बीण | b. इस्रो |
| इ. भारतीय रेडिओ दुर्बीण | c. हबल |
| ई. कृत्रिम उपग्रह प्रक्षेपण | d. चंद्रा |
| अ गट | ब गट |
| अ. क्ष-किरण | चंद्रा |
| आ. दृश्य प्रकाश दुर्बीण | हबल |
| इ. भारतीय रेडिओ दुर्बीण | GMRT |
| ई. कृत्रिम उपग्रह प्रक्षेपण | इस्रो |
प्रश्न 3. भूपृष्ठावर ठेवलेल्या दृश्य प्रकाश दुर्बिणी वापरण्यात येणाऱ्या अडचणी कोणत्या ? या अडचणी कशा दूर करता येतात?
- अवकाशातून येणारा दृश्य-प्रकाश पृथ्वीच्या वातावरणातून प्रवास करीत पृथ्वीवर पोहोचतो. यादरम्यान काही प्रमाणात प्रकाश वातावरणात शोषला गेल्याने त्याची तीव्रता कमी होते. त्याशिवाय वातावरणातील तापमानाचा व दाबाचाही प्रकाशावर परिणाम होतो,
- त्यामुळे प्रकाश अस्थिर होतो. त्याचप्रमाणे शहरांजवळील दिव्यांमुळेही दृश्य-प्रकाश दुर्बिणींना प्रकाश ग्रहण करण्यात अडचणी येतात. काही वेळेस वातावरण ढगाळ झाल्यास दृश्य-प्रकाश दुर्बिणी नीट काम करू शकत नाहीत.
भूपृष्ठावर ठेवलेल्या दृश्य-प्रकाश दुर्बिणींना अशा विविध अडचणींचा सामना करावा लागतो.
या अडचणींवर पुढील दोन प्रकारे मात करून अडचणी दूर करता येतात :
- शहरातील दिवे, हवेचा दाब, तापमान इत्यादी अडचणींसाठी या दुर्बिणी पहाडी प्रदेशात, उंचावर निर्जन स्थानी बसवल्या जातात.
- पृथ्वीवरील या सर्व अडचणींवर पूर्णपणे मात करण्यासाठी या दुर्बिणी अवकाशातच बसवल्या जातात. अवकाशातील दृश्य-प्रकाश दुर्बिणींना कोणतीही अडचण उद्भवत नाही आणि त्यामुळे मिळणाऱ्या प्रतिमा या अधिक सुस्पष्ट असतात.
प्रश्न 4. अंतर्वक्र आरसा, सपाट आरसा, बहिर्वक्र आरसा व भिंग या साहित्याचा वापर करून कोणत्या पद्धतीच्या दुर्बिणी बनवणे शक्य आहे. त्याची रेखाकृती काढा.
अंतर्वक्र आरसा, सपाट आरसा, बहिर्वक्र आरसा व भिंग या साहित्याचा वापर करून परावर्तक पद्धतीच्या दुर्बिणी तयार करता येतील. परावर्तक दुर्बिणीतही पुढील रेखाकृतीत स्पष्ट केल्याप्रमाणे न्यूटन पद्धतीची व कॅसेग्रेन पद्धतीची दुर्बीण बनवता येईल.
प्रश्न 5. आकृतीचे निरीक्षण करून उत्तरे लिहा.
(अ) चित्रात दाखवलेली दुर्बीण कोणत्या पद्धतीची आहे?
चित्रात दाखवलेली दुर्बीण ही न्यूटन पद्धतीची परावर्तक दुर्बीण आहे.
(आ) दुर्बिणीच्या मुख्य भागांना नावे दया
(इ) दुर्बीण कोणत्या प्रकारच्या आरशावर आधारित आहे.
ही दुर्बीण अंतर्वक्र आरशावर आधारित आहे.
(ई) या प्रकारच्या आरशावर आधारित दुसऱ्या पद्धतीच्या दुर्बिणीचे नाव काय आहे?
अंतर्वक्र आरशावर आधारित दुसरी दुर्बीण म्हणजे कॅसेग्रेन पद्धतीची दुर्बीण होय.
(उ) वरील दुर्बिणीचे कार्य कसे चालते?
- वरील दुर्बिणीत अंतर्वक्र आरसा, सपाट आरमा व बहिर्गोलीय नेत्रिका हे तीन मुख्य भाग आहेत. ही न्यूटन पद्धतीची परावर्तक दुर्बीण आहे.
- अंतर्वक्र आरसा आणि सपाट आरसा यांमधील अंतगमुळे नाभीय अंतर कमी-जास्त करता येते.
- दूरवरुन दूवरच्या पदार्थापासून येणारे किरण समांतर असतात. हे किरण अंतर्वक्र आरशावर पडतात आणि ते किरण पदार्थाची वास्तव, लहान व उलटी प्रतिमा आपल्या समोरील सपाट आरशावर परावर्तित करतात.
- सपाट आरशावर पडलेली लहान व उलट प्रतिमा परत परावर्तित होते. आता ही प्रतिमा नेत्रिकेसाठी पदार्थ म्हणून काम करते.
- नेत्रिका आता साध्या सूक्ष्मदर्शकाचे काम करते व सपाट आरशावरून परावर्तित झालेल्या, वास्तव परंतु लहान व उलट प्रतिमेला पुन्हा सुलट परंतु विशाल आभासी प्रतिमा म्हणून नेत्रिकेच्या जवळून निरीक्षक पाहू शकतो.
प्रश्न 6. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
(अ) गॅलिलिओच्या दुर्बिणीची रचना स्पष्ट करा.
गॅलिलिओ गॅलिलीने १७ व्या शतकाच्या सुरुवातीला (सन १६०९ मध्ये) दुर्बिणीची रचना केली होती आणि ती मुख्यतः दोन भिंगांचा वापर करून बनवली होती.
- गॅलिलिओची दुर्बीण ही एक वक्रीभवक दुर्बीण असून त्यात दोन बहिर्वक्र भिंगांचा वापर केला जातो.
- या दोन भिंगांपैकी एक भिंग पदार्थिक भिंग, तर दुसरे भिंग नेत्रिकाचे काम करते.
- पदार्थिक भिंग द्वारे सूर्यप्रकाश किंवा इतर प्रकाश एकत्रित करून दुर्बिणेद्वारे वाढवला जातो.
- नेत्रिका भिंग द्वारे प्रतिमा स्पष्ट आणि विविध विस्तारांच्या प्रमाणात पाहण्यात येतात.
- या दोन्ही भिंगांना धातूच्या नळीमध्ये बसवून दुर्बीण तयार केली जाते. गरजेनुसार या दोन भिंगातील अंतर कमी-जास्त करण्याची सोय या नळीत (दुर्बिणीत) केलेली असते.
(आ) रेडिओ दुर्बिणीची रचना स्पष्ट करा.
रेडिओ दुर्बीण (Radio Telescope) : अवकाशातील तारे, ग्रह, दीर्घिका अशा खगोलीय वस्तूंपासून दृश्य-प्रकाशाशिवाय इतर प्रकाशलहरी देखील निघतात. या लहरी ग्रहण करून त्यांपासून प्रतिमा मिळवण्यासाठी विशिष्ट दुर्बिणींचा वापर होतो, त्यांना रेडिओ दुर्बिणी म्हणतात.
- रेडिओ दुर्बीण ही विशिष्ट अशा घमेल्याच्या आकाराच्या (Paraboloid) एक डिश किंवा अनेक डिशच्या संचापासून बनवली जाते.
- दृश्य-प्रकाश दुर्बिणींप्रमाणेच या डिशच्या वक्रभागावरून परावर्तित होणाऱ्या रेडिओ व अन्य प्रकाशलहरी डिशच्या नाभी केंद्राशी एकत्रित केल्या जातात आणि पुढे संगणकाद्वारे या लहरींवरून प्रतिमा मिळवली जाते.
(इ) दृश्य प्रकाशाच्या दुर्बिणी पहाडावर निर्जन जागी का उभारण्यात येतात?
- अवकाशातून येणारा दृश्य-प्रकाश पृथ्वीच्या वातावरणातून प्रवास करीत पृथ्वीवर पोहोचतो. वातावरणाच्या तापमान व दाब यांमुळे दृश्य-प्रकाश स्थिर राहत नाही. वातावरणातही प्रकाश शोषला गेल्याने त्याची तीव्रता कमी होते.
- रात्रीच्या वेळेस शहरांतील दिवे, दिवसा प्रखर सूर्यप्रकाश, काही वेळेस ढगाळलेले वातावरण अशा विविध अडचणी टाळण्यासाठी दृश्य-प्रकाशाच्या दुर्बिणी पर्वतमाथ्यांवर निर्जन जागी उभारण्यात येतात.
(ई) क्ष-किरणांची दुर्बीण पृथ्वीवर कार्यरत का होऊ शकत नाही?
- अवकाशातील खगोलांपासून विविध स्वरूपांतील प्रकाश-किरणे पृथ्वीकडे येत असतात. मात्र या प्रकाशकिरणांपैकी क्ष-किरणे पृथ्वीच्या वातावरणाच्या अडथळ्यांमुळे पृथ्वीपर्यंत/भूपृष्ठापर्यंत पोहोचू शकत नाहीत.
- त्यामुळे वातावरणाचा किंवा तापमान, दाब असा अन्य अडथळा पृथ्वीवर असल्याने क्ष-किरणांची दुर्बीण पृथ्वीवर कार्यरत होऊ शकत नाही.
- क्ष-किरण निरीक्षणांसाठी, वैज्ञानिक अंतराळात दुर्बीण पाठवतात, जसे की नासा च्या चंद्रा एक्स-रे ऑब्झरजेटरी.